Saturday, September 16, 2006

SIN RAYA, PAR PARTAYUBAN, HALAK SIMALUNGUN

Parlobeini

Bani sejarah, ongga do dong Harajaon Raya. Bani tahun 1904, dihut ma Harajaon Raya in ibagas panggomion ni Bulanda i nagori na igoran sidea Nederland Indie (Hindia Belanda). Ibaen Bulanda ma wilayah pemerintahan na margoran Simelungun en Karolanden. Naginoran Simelungun ai, ai ma 7 Harajaon na dong i Simelungun. Hunjia nari ma ipasomal manggorankon halak Simalungun hu bani rayat ni na 7 Harajaon in. Sada humbani na 7 ai, ai ma Harajaon Raya.
Dob iporang Jepang nagori Hindia Belanda gomgoman ni Bulanda in tahun 1942, soppat do Jepang manggomgomi Harajaon-Harajaon na 7 in.
Dob talu Jepang ibahen Amerika, lape soppat mulak panggomgomion ni Bulanda, imungmungkon bangsa Indonesia ma hamerdekaonni (Proklamasi 17-8-1945). Na igoran bangsa Indonesia ai ma ganup bangsa-bangsa (suku-suku bangsa) na mangiankon Hindia Belanda gomgoman ni Bulanda nongkan, dihut ma ijai Harajaon-Harajaon na 7 i Simalungun.
Lape soppat iaturhon Pemerintah Negara Republik Indonesia sonaha hajongjongon ni Harajaon na 7 in, soppong ma masa naginoran ‘Revolusi Sosial’. Sanggah ia ma partapu ni Harajaon-Harajaon in. Pairik hu bani partapu ni Harajaon-Harajaon in, ibaen ma gabe sada Kabupaten gomgoman ni Harajaon na 7 in ibagas sistem Pemerintahan Republik Indonesia.
Halani sanggah dong ni Harajaon Raya do au tubuh, soppat do au sin Raya. Halani domma halak Simalungun ibaen goran ni suku-bangsa na mangiankon na 7 Harajaon nongkan, halak Simalungun ma homa partubuhku.
Halani ai ma ase hubaen goran (judul) ni na husuratkon on ‘Sin Raya, par Partayuban, Halak Simalungun', hassi pe namin na sihol tarsingatanku bahatan do na marpardomuan bani sejarah. Ai lalab do hupahusor-husor ibagas uhurhu parjadi ni na masa i Simalungun, ai ibagas sejarah ai do au dong.

K-T-P

Bani KTP-ku tarsurat do: Nama lengkap: Mansen Purba SH; Jenis kelamin: Pria, Tempat/tgl. lahir: P. Raya, 03-06-1937 (P. Raya ai ma Pematangraya); Kawin/Tidak kawin: Kawin; Agama: Protestan (ai ma Kristen Protestan); Pekerjaan: Dosen IKIP Medan (hape namin Pensiunan Pegawai Negeri Sipil, ai domma humbani tahun 1972 nari au pensiun hun IKIP Medan); Alamat: Jl. Karya No. 155; RT/RW: Lk XI; Kelurahan/Desa: K. Berombak (ai ma Karang Berombak); Kecamatan: M. Barat (ai ma Medan Barat). Tarsurat do homa itoruh: Seumur Hidup. Arti ni ai, lang pala be gantih-gantihon.Tanggal ni KTP tarsurat do: 31-03-97.
Sanggah ‘marjuma-modom’ au i Jakarta – ai par Medan do au, tapi martorap hu Jakarta halani dong namanaraya au manghorjahon horjani – siap bulan do au hu BRI mambuat pensiunku, ai pensiunan PNS do au.
Dob husuratkon pangindoanku bani formulir, huberehkon ma bani Kasir. Halani sedo par Jakarta au, ipindo ma kartu identitasku. Hubere KTP-ku. Domma mosal KTP-kon. Ai KTP ‘seumur hidup’ do. Lang be pala igantih-gantih be dob 60 tahun umurhu. Diatei ma jippo husippan KTP-kin Marlapit plastik do homa. Ai ma ase tarhunjenges pe. Gambarhu do lalab poso bani KTP in. Ai gambarhu na dob dokah do hubere, lang tarhona mambaen gambar tahun 1997. Lang be songon gambar na bani KTP in parbohiku, ai domma lambin rukkuy.
Humbani KTP in ma ibotoh Kasir, na tongon do au simada buku TabanasBRI na hubere in. Ibere ma duit pensiun na hupindo nongkan. (Humbani mukkah ni pensiun do hupindohon ase hu BRI itongos sidea pensiunku. Na deba huidah, rosuhan do ia mambuat pensiun hun Kantor Perbendaharaan Negara atap hu Kantor Pos, gan ase boi pajuppah bohi ijai pakon na samah pensiun).
Ongga do lupa au mamboan KTP. Itulak BRI ma. Lang dong bukti jamahon ni sidea na au do tongon simada buku TabanasBRI in. Paksa ma mulak au lobei hu kohomanku, mangalop KTP. Bois panorang, bois ongkos. Na attusi ma Jakarta. Miut otik, duit. Ia na opelet ma ai, barang bus, atap pe taksi. Sanggah tudu huntobal hussang diri, martaksi ma. Anggo lang sai dong be, marbajay ma. Anggo marappis ma, maropelet (angkot nidokan). Anggo singgip mando pangian ni dompet, marbus ma. Domma dokah itadingkon par Jakarta na mardalan nahei ondi. Hape, hudingat sapari, paima tahun 1960, mardalan nahei do hanami hun Utan Panjang das hu Lapangan Benteng (na gabe Banteng use goranni), dob ai mulak use hu Utan Panjang, lang naahapkon paspis bitis sonin ma daohni sidalanan, akkap porlu ni uhur mardalani pakon naboru hasomankon. Ijia masa pe na mardalan nahei. Ai mardalan nahei do piga-piga hanami par Orkes Parlajang hun RRI na i topi ni Lapangan Merdeka, hu Senen, hadang gitar, dob mar-Orkes Parlajang i RRI, tangaronkon ni sab Indonesia on, tangaronkon ni sidea na tading i huta.
Sonin ma hape hinaporlu ni KTP sondahan on. Hape namin na tarsurat ijin ai ma goranhu, huta hatubuhanku, ari partubuhku, alamatku, dob ai na mambaen KTP in. KTP in ma patorangkon na pangisi (penduduk) ni Indonesia au. Songon goranni daini. Goran ni pe Kartu Tanda Penduduk. Gunani pe songon goranni ai, tanda ni na penduduk do simada KTP in. Gan, in ma na ginoran kartu identitas. (Aha do ge hata Simalungun ni ‘identitas’? Ra, paima dapot hata Simalungunni, na pakei ma lobei hata ‘identitas’ in sahira hata Simalungun, atene).
Identitas ni sasahalak, patugahkon hinaleganni humbani samah jolma. Dos do namin samah jolma. Goranni pe samah jolma. Tapi, age pe dos samah jolma, palegan-legan do halakni na sada humbani na sadanari.
Hatorangan na tarsurat bani KTP patugahkon identitas ni sasahalak. Songon KTP-ku ma pori. Isuratkon bani KTP-ku ‘Mansen Purba SH’, ibotoh halak ma ia goranku si Mansen, morgaku Purba. Bani goranhai dong ‘embel-embel’ SH, na mararti si Mansen in hape Sarjana Hukum do.
Ra dong do halak na margoran si Mansen homa. Tapi anggo sedo si Mansen Purba, sedo au ai. Ra do homa dong na margoran Mansen Purba, tapi anggo lang dong 'embel-embel’ SH, sedo au ai. Pori dong homa use na legan na margoran Mansen Purba SH, na patakkas ma use, ija ia tubuh, ari piga, parja. Dob ni dapot ma sedo au anggo sedo i Pematangraya tubuh, anggo sedo ari 3 Juni 1937 ari partubuhni.
Somalni, dob tulimat ipareksa das hu bani partubuh, lang be dong sangsi ni uhur pasal identitas ni sasahalak. Pori dong dua na dos, sipatakkason ma use ise humbani na dua in na mar-KTP palsu.
Sobali humbani KTP, ipatae halak do homa identitas ni sasahalak humbani hajolmaonni. Songon au ma pori, anggo sai sorgang-sorgang au manluar, nini na mangidah ma: tongon do ambia in halak Batak. Tapi anggo songon na lappot do panluarhu, nini na mangidah ma: Purba hun Simalungun do gakni ambia in. Anggo songon na tuldom-tuldom parsahapku, nini na mangidah ma: Purba hun Karo do gakni.
Sonai ma homa humbani pangabak. Anggo sai mangoto-otoi do horjaku, nini halak ma ra: soiadon do ambia in Kristen nini bani KTP, hape pangoto-otoi do. Ai nihurni anggo domma Kristen, lang be pangoto-otoi horjani.
Tarsingat pasal biak Kristen in, tarsunggul do au bani ‘kesaksian’ ni inang-i-rumahku. Idingat do gan takkas huria-huria ni si Kurku (ondi), tutur niombahnami. (Si Mansen do namin goranni. Tapi halani dos goranni pakon goranku, goran ni sanggah dakdanak ma ibaen hanami mandilosi, ai ma si Kurku).
Marhuria ma gan si Kurku on bani Inang-i-rumahku. 'Inang', nini. 'Par Jakarta ma ningon ham, ongga do gelah itangar ham tuturian ni Kenek ni bus ni par Jakarta? Sonon, Inang. Santorap, ibere Kenek ni bus ma pangulakan ni duit ongkos hu bani sahalak sewa atap panumpang ni bus ni sidea. Lang piga dokah, nini penumpang on ma hu bani Kenek nongkan: Nam duitmu on, lobih do nongkan ibere ham bakku pangulakan ni duitku. Nini Kenek on ma mambalosi: Soidaon do ho songon Kristen, pala ma paulakonmu in... Tapi ijalo Kenek on do mulak duit na lobih ai'.
Hata huria do namin napinadas ni si Kurku in. Tapi rossi nuan idingat inangnami. Ai ma ase toti do ia manjalo pangulakan ni duitni. Anggo lobih do, tokkinin do ipaulak. Halani nini si Kurku, sonai do patutni halak Kristen nidokan.

Panjuljul Ni Uhur Patuduhkon Identitas

Naulakkon use parsahapan pasal indentitas nokkan. Hudingat ongga do tarbasa au (lang sai hudingat be sandihari, ija, bani buku aha) na sinuratkon ni na marpambotoh, nini: biak ni hajolmaon do gan dong panjuljulni uhur patuduhkon identitasni bei Gan, hira boi do hatahonon, panjuljulni uhur patuduhkon identitasni do harohan ni panjuljul ni uhur mamokkuthon pargoluhonni. Panjuljul ni uhur patuduhkon na dong do ia, na jolma do ia (parninggan ni Simalungun: sedo jol hassa, tapi jol-ma, jolma, domma jolma).
Dob huparimbagaskon na hubasa in (otik do hassa namin ope nu hubasa in), hira boi do huparhatongon.
Hudingat ma, sanggah danak ope au sapari (marumur 6 tahun gakni), ra do au isuruh Inang ondi mamurou jagul i jumanami i Paratusan, ase ulang iboiskon bodat. Hape sonin ma daohni parjumaan Paratusan hun hutanami i Partayuban. Nabontas ma lobei Sondi, hunjai mamotong hu Pamatang manlaosi lombang, dob pe hu Paratusan, manlaosi Tambahan pakon sadanari lombang.
Anggo hudingati ma in sonari, martongon do au sedo halani na mabiar au ilossing Inang ondi ase ra au mamurou. Ai age pe borit do panlossing ni Inang ondi, tokkin dassa maborit, ai dob ilossing, ibere do use mangan. Ai ma ase nihurhu halani panjuljul ni uhur patuduhkon na dong do au, marguna do au, pag do au, ase marharinggason au hu juma.
Hudingat do homa, ai ongga hupatangis-tangis bakku sanggah gapgapan Oppung ondi bakku (Oppung na marombah Inang). 'Pabuei-buei tamburakrak dassa ho. Maningon nasuan do ase tubuh. Nababoi ase marbuah. Maningon horja do ase mangan,' nini gapgapan. Halani tangis ma au ididah (hape namin na hupatangis-tangis do bakku ase ulang lalab ia gapgapan, ase mulak use uhurni, ase isarihon au), lang piga dokah dob sip bei hanami, nini Oppung ia ma use, lang be koras sahapni, lappot ma tangaron:'Nah, mangan ho. Ra ma loheian ho tene. Mangan ma, ase dong gogoh marhorja'.
Ijia, huolos ma mangan. Sedo halani loheini, tapi ase malas uhurni. Ijia lang sai huparuhurhon podahni ai, maningon horja do ase mangan, mangan ase dong gogoh marhorja. Sonari pe lambin huparuhurhon podah ni ai.
Age sondahan on pe taridah do biak na sihol pataridahkon diri humbani hadakdanakon nari. Ai ma ase hotop do sonai, sanggah rattip parbualan pakon partandang, roh pahoppu manggeori: Pung, Pung, Pung... nini, idokdok tangandiri. Paksa ma nabalosi: Apa sayang... Nini ma makkatarolos, ase doppaksi lobei panonggor diri: Pung, Pung, a, a, a, ...Atin gak belak celana... Atin udah besal. Gak belak celana, Pung.
Paksa ma pandur lobei parsahapan, ai nasahapi ma lobei pasal belak di celana, ase puas panjuljul ni uhur ni pahoppu in patuduhkon na dong do ia ijin, lang marosuh ia hira na lang dong ia ijin..
Ra do homa sai tangis dakdanak. Lang dong namin napasoru-soruhonsi. Lang na boritan. Sedo halani loheian. Dob natogu, narohop, sip ma. Lang piga dokah tartawai ma. Gakni marhitei tangis ni in ma ia patugahkon na dong do ia ijin, ase dong na sari (peduli) bani.
Dob humbanggal diri, panjuljul ni uhur ai ma gakni naipagoluh-goluh namatoras sapari. Ai ma gakni ase marsikolah au sapari. Ai maningon marsikolah do gan ase jadi jolma, jolma na margagan. Ai anggo lang diri marsikolah ijia, hona hata do. 'In ma, tarokkon ma holi anggo lang margagan hajolmaonmu'. Halani panjuljul ni uhur parbagas ai do ase namin saud jadi jolma na margagan, na dukih-dukih ma marsikolah, hassi pe marayoh do namin.
Hudingat pe ai rossi sonari, lang sai maringgas hinan au marsikolah. Ongga do santorap misir hun rumahnami i Partayuban laho marsikolah hu Tiga Raya. Tar dua batu do namin daohni. Tapi lang saud das hu sikolah. Laho do au sahalak au martepung hu harangan i biding ni dalan banggal doppak Tiga Raya (i dipar ni SMP sonari ai). Ijai ma au pabois-bois panorang. Dob juppah adanganni panorang kaluar sikolah, mulak ma homa au hu Partayuban.
Ai ma ase anggo hupanariankon ai sonari, marsikolah au sedo mangayaki hapistaron nidokan, tapi ase ulang hona hata do, ase ulang ihatahon jolma na so margagan, ase ulang jolma sibuang-buang ni bapa, inang, abang, rossi sindohorhu na legannari.
Sonai ma homa hubahen doppak niombahku ipudian ni ari. Anggo marsikolah, husarihon. Anggo lang ra marsikolah, huetong ma ai na dob tammat, lang husarihon be. Gati do huhatahon aha sura-suraku bani niombahku. Ai ma ase jadi jolma. Pori saud dapotsi sikolahni das hu bani Sarjana nidokan, na porlu bakku saud ia jadi jolma. Pori pe lang das sikolahni hu bani na gijang, asal ma jadi jolma.
Dob marlajar garama au sapari, panjuljul ni uhur ai ma gakni mambaen sai tarmadong do haringgasonku dihut bani bagei kegiatan ni namaposo.
Hudingat do na dihut do au sanggah ibobahon hanami manaruhi horsik hun lombang ai, manakkog hu buttu, sanggah ipukkah pajongjongkon gareja i Sondiraya, ai ma pargarejaan sonari ai. Rossi sonari malas do uhurhu mardingat ai, ai domma hape dong anjaha ietong na dob dong au sanggah pajongjongkon gareja in. In ma homa patubuhkon ahap bakku, siparsimada do au bani gareja in, garejaku do in.
Hudingat do na dihut au marguru doding i Kampung Durian, Medan, dob tammat au SMP. Tongon lang pala dokah au dihut, tapi hubotoh ma na dong hape haruni pasadahon namaposo na dob horja pakon namaposo na sanggah marsikolah / kuliah. Dob i Jakarta au, tarsonai do homa, sanggah hupaihut-ihut ‘kegiatan’ ni namaposo. Sobali parleganon ni na dob horja pakon na sanggah sikolah/kuliah, dong pe homa ijia par Simalungun atas pakon par Simalungun bawah (Raya ijia lang dihut na igoran Simalungun atas). In ma gakni deba mambahen dong ijia Orkes Parlajang pakon Orkes Bintang Na Rondang. Malas uhur, sondahan on lang be dong parleganon songon sapariondi.
Dob mambuat boru au (1960), age rossi matua tene, panjuljul ni uhur sihol patuduhkon identitas nidokan ondi do gakni mambahen bulissah au sanggah hulingodkon tokkin identitasku, ai ma sanggah na missah au hu Bandung halani marjabu-uhur-uhur, padaohkon diri humbani sindohorhu.
Diatei ma lang dokah au marlingod-lingod. Diatei ma homa marpanganju sindohorhu, ai hira lang marosuh sidea anggo jadi jolma sibuang-buang au hun loulouan ni sidea.
Dob huparuhurhon ai sonari, lambin martongon do au, panjuljul ni uhur patuduhkon identitasku na sasittong ni do mambaen pag au mulak hu Sondi, hu rumah ni Bapa-Inangku, hu loulouan ni diha-dihaku, mamboan sinrumahku pakon sada niombahnami. Mambaen pag au jongjong i lobei-lobei ni Kuria Sondiraya, manopoti.
Lanjar in ma homa gakni mambaen dong gogohku dihut bani Partumpuan SAUHUR i Bandung panorang ia, dihut mamungkahkon partonggoan, dobni mamungkahkon parmingguan, dobni use mamukkahkon dong Kuria HKBPS i Bandung tahun 1964, pag homa au gabe Porhanger (Pengantar Jemaat) das hu bani na pidah au hu Siantar, bona ni tahun 1967.
Pardalan ni pargoluhon sisonin ma gakni, pakon pangarusion hinaporlu ni na pagoluh-goluhkon panjuljul ni uhur pataridahkon identitas, mambahen na pag au manghatahon hu bani namaposo GKPS – sanggah Ketua Umum ni Pemuda GKPS au sapariondi – ase ulang marnasoh patuduhkon diri marhitei horja pakon pambahenan, tanda ni na dong do diri, ongga dong, janah sihol dong. Tarlobih namaposo, tokkin do hassa panorang haposoon, dob ai goranon ma namatua dob marhajabuan, sai taridah ma namin na ongga do ia namaposo. Ulang namin dong humbani hita on, pitah sanggah tingting partubuh pakon sanggah tarsurat goran ni bani parsilang i tanomanni hassa nabotoh na ongga ia dong, iholang-holang ni ai minop lang taridah lang tartangar lang marbokas halani lang marpambahenan sobali hu bani dirini sandiri.

Anggo naidah KTP nokkan, hira happung dassa nidokni. Ai identitas na tarsurat bani KTP in do hassa. Tapi anggo naparuhurhon bagas, marhitei na mambasa KTP in, boi do jumpah bahat na mangihut bani goran in. dihut ma das hu bani panghagoluhkonni bani identitas na tarsurat bani KTP in, rossi paruttolonni papuaskon panjuljul ni uhur patuduhkon identitasni.


Tubuh i Pamatang Raya

Tarsurat bani KTP, tubuh i Pamatang Raya do au. Tapi, tarhira-hira 4 atap 5 tahun dob tubuh au, pindah ma Bapanami ondi hun Pamatang Raya, mulak hu Partayuban, huta ni hinan, dob pajongjong rumah Bapa ondi i Partayuban. Ai ma ase lape soppat mardingat au sanggah i Pamatang Raya.
Sonari on, Pamatang Raya ai ma Ibukota ni Kecamatan Raya. Ikehen ni dalan doppak Siantar, pabalog ma Kecamatan Raya pakon Kecamatan Panei. Iluan pabalog pakon Kecamatan Purba.
Tapi sanggah partubuhku (tahun 1937), Pamatang Raya ai ma pamatang (=Ibukota) ni Harajaon Raya. Pabalog ma Harajaon Raya in pakon Harajaon Panei i kehen, Harajaon Purba i luan. Pabalog pakon Sordang huppit pispis, ai ma na igoran huta Pispis.
Tang pamatang ni Harajaon Raya, igoran Pamatang, ijai ma Rumah Bolon, rumah ni Gamot-Gomot ni Harajaon Raya, kantur ni Raja pakon kantur ni Pangulu Balei. Gakni halani Rumah Bolon domma buruk, ipajongjong ma use Rumah Bosar, lang iiankon Raja be Rumah Bolon, tapi i Rumah Bosar ma.
Hurang otik sabatu iluan ni Pamatang, ipajongjong ma ijia tiga. Ipudi ni ari, dob gabe parhutaan tiga in, igoran ma in Tiga Raya. Halani talun ni Pamatang do hataonkon Tiga Raya in, dihut ma homa pakon Tiga Raya in igoran Pamatang Raya, hassi pe i Pamatang do tang pamatang ni Harajaon. (Bani tahun 1904 do gan ipukkah dong tiga i Raya, Tiga Bawang Pinantar do lobei goranni. Ipudi ni ari pe ase igoran Tiga Raya).
Partubuhku sedo i Pamatang. Tapi i Tiga Raya do. Halani hira na sada do Pamatang pakon Tiga Raya, ai ma naginoran Pamatang Raya, gabe tarsurat ma ronsi sonari tubuh i Pamatang Raya do au.

Ia Raja Raya sanggah partubuhku ai ma Tuan Gomok Saragih Garingging na igoran Tuan Baja Raya. Tahun 1940, matei ma Tuan Gomok. Halani poso ope niombahni tubuh ni Puangbolon, ai ma na margoran Tuan Jahali, sanina ni Tuan Gomok ma mamangku, ai ma Tuan J. Kaduk Saragih Garingging, Tuan Raya Kahean. Niombah sikahanan ni Tuan Raya Kahean, ai ma na margoran Jansen Saragih Garingging, ai ma use gabe Tuan Raya Kahean. Ai ma ase das do hu Raya Kahean gomgoman ni Harajaon Raya.
Ai ma ase sin Raya do au tubuh. Pangisi ni Harajaon Raya. Atap pe parninggan ni hata sondahan on: warga negara ni Harajaon Raya.
Sanggah marhuta hanami i Pamatang Raya, ai ma i Tiga Raya, igoran ma hanami par Tiga Raya. Lang piga dokah dob tubuh au, halani domma pindah hu Partayuban, igoran ma use hanami par Partayuban. Sin Raya do tong, tapi lang be par Tiga Raya. Sin Raya par Partayuban ma.

Biak ni hajolmaon do gakni ai, humbani hadakdanakon nari, sai sukkun-sukkun. Anggo lang siat ibagas uhurni balos na jilanoni, sai iulakkon ma manukkun. Ai ma ase ra do rarat sukkun-sukkunni, humbani sukkun-sukkun na sada hu bani sukkun-sukkun na legannari. Lang marnabois.
Biak sisonai ai ma gakni dong age bakku. Age pe lang sai manukkun au duppar – gakni halani hotop hona hata anggo sai nanunut sukkun-sukkun, langlang use Inang atap Bapa manghorjahon horjani – tapi tangi do au mambogeihon sahap, tarlobih ma ai anggo dong pardomuanni pakon diriku.
Ai ma ase girah do hubotoh, Panakboru do inangku. Girah do hubotoh na ginoran Panakboru ai ma boru ni Raja. Girah do hubotoh, bahat hape Tulangku, hassi pe lang dong na saamang sainang, sabapa legan inang do. Girah do hubotoh na bahat hape Inang ni Inangku. Ai ma ganup nasipuang binuat ni Raja Raya, Oppungku, ai ma Oppung Tuan Sumayan na margoran Tuan Hapoltakan, Raja Raya. (Nini Tulang Taralam bani buku ‘Saragih Garingging’, 1983, marujung ma goluh ni Bapa ni in ari 31 Desember 1932, itandur 15 Januari 1933. Tahun 1946 (sanggah revolusi nidokan) iparseda halak ma tanduran. Itanom ma holi-holini i Raya Simbolon. Ari 29 Mei 1960, iukkal ma use holi-holini in, iadatkon isuankon dear marsemen i Pamatang Raya. Dong do 50 anak pakon boru ni Tuan Hapoltakan in).
Girah do hubotoh, na Anakboru Raya do Oppungku, ai ma Bapa ni Bapaku. Ise pe lang hanami pahoppuni mangidah sonaha bohi ni Oppungnami in, halani nape mambuat boru Bapanami ondi domma matei Oppungnami in.
Lambin buei hubotoh, lambin buei do use sukkun-sukkun hupahusor-husor ibagas uhurhu. Marpanukkun do uhurhu, Panakboru ma ningon Inangnami ondi, hape lang dong surungnami humbani jolma nalegan. Ipartuan halak do ganup Tulanghu, tapi Raja do hansa na sangap, ai pe sangap do hansa, lang jangin, lang jingar. Lang piga nasi Tulang in matunggung, bahatan do songon jolma simbuei. Gariada dong do na sombuhan marimbang pardosdosan.
Sanggah danak ope au, gati do paima mulak hu Partayuban hun jumanami i Paratusan, palobei margalah hanami pakon dakdanak par Pamatang i laman ni Rumah Bosar. Tuan Nengneng (ai ma Banner Saragih Garingging ondi) pakon Tuan Saludin ma deba na margalah on. Huidah lang pala dong surungni sidea in marimbang hanami samah dakdanak. Surungi pitah panggoranion ‘tuan’ in do hassa.
Dob marumur 9 tahun au, lambin marpanukkun ma use uhurhu, hutangar ma domma irevolusi Tulang Kaduk, Raja Raya (1946). Lang piga dokah, gobir ma ganup hanami, mabogei barita domma irevolusi gan piga-piga halani feodal, domma ‘iboan’ (lanjar magou) piga-piga halani mata-mata ni Nika, hudidah ma homa humbani nadaoh ipajongjong halak i tiga iluan ni rumahnami i Partayuban (halani soppat do lang be martiga hu Tiga Raya), mata-mata ni Nika gan, pamateion gan ilobei ni partiga. Lang saud huidah sonaha parmateini halak ia, gakni halani dong na manogu au ase ulang soppat huidah. Tapi hutangar do use husip-husip, matei itembak do saudni halak na ipajongjong sakkut i tiga in.
Sanggah i parharawaan hanami hutangar ma use domma isogsogi (politik bumi hangus barisan rakyat melawan Belanda) rumahnami. Bapa sandiri do gan manogsogi. Lang piga dokah, malele siang ari, ialop ma Bapanami ondi pakon hanami niombahni hun parharawaan, iboan hu Buluraya. Ituturihon Inang ondi ma use ipudian ni ari, soppat do gan luppat Bapanami ondi hun sopou parharawaannami, maporus hu lombang marponop sonin itangar dong hurasak ni halak na roh hape domma lopus tongah borngin. Dob ibotoh Inang ondi sedo halak na roh in, tapi takkas do panogolan, idilo ma ase mulak Bapa ondi husopounami. Hape lanjar iboan do hanami.
Das i Buluraya, dob ibaen hanami hu sada rumah etek-etek mardasor tanoh, huarusi ma na itakkap do hape hanami in. Ai maningon ma ihasomani panjaga au huduru laho mosap, hape dakdanak do namin.
Halani sihol botohonku do na masa in, jimot do tong au manangi-nangi parbualan ni namagodang. Age asok do songon na marhusip, hutangar do na dob i Buluraya in do hape markas ni Saragih Ras nidokan.
Lape piga ari dob na itakkap in hanami, tarbogei ma hurapak ni bodil huppit harorohan hun Sondi. Lang piga dokah nari, lungun ma Buluraya. Domma gan luppat Saragih Ras Harimau Liar in rap pakon ganup barisanni hun Buluraya, manguluan. Hanami itadikkon. Diatei ma lang iboan, lang soppat ipamagou. Hira lang be itahan. Lang piga dokah, roh ma Oppung (par) Mappu, na margoran Gomailam Purba Sigumonrong, manjuppahi hanami. Iarahkon ma hanami hu Mappu, hunjai ma hanami iboan hu jumani i talun Rambingan, idipar ni Mappu. Ijai ma hanami lobei paima aman.

Dihut ma gakni deba in mambaen na lambin roh bueini sukkun-sukkun ibagas uhurhu. Sukkun-sukkun pasal partapu ni nasi Tulangnami ondi (lang namin ganup, dong do na lang saud irevolusi, deba ma ai halani tudu i Siantar). Sukkun-sukkun pasal partapu ni Harajaon Raya, ronai Harajaon na legannari.
Lambin buei hupabogei-bogei, lambin marpanukkun au ibagas uhurhu. Pala do lobei pakulah so hupanariankon ganup na masa in. Pakulah so hubotoh dong sukkun-sukkun ibagas uhurhu. Diatei ma lang saud pakulah so hubotoh. Ai dob huparuhurhon use ipudian ni ari – ai ma dob kuliah au, halani mahasiswa ma goranon – lambin hubotoh ma sipapuho-puhoon do hape uhur na sukkun-sukkun in.
Ongga do tarbasa au (lang hudingat be sandihari, atap buku naija), marhalanihon ni sukkun-sukkun do hape ase dong ilmu nidokan. Anggo soh ma uhur na sukkun-sukkun, matei ma gan ilmu. Ai ma ase ulang gan soh pori pe domma dapot balos. Humbani balos ai, patubuhon do use sukkun-sukkun. Porini domma dong balos na papuaskon uhur, balos ai ma jamahon lobei. Lobei dassa. Halani lang tarsibar dong pe balos sobali ai.
Ai ma ase tong do hupagoluh-goluh sukkun-sukkun ibagas uhurhu pasal au tubuh i Pamatang Raya, Pamatang ni Harajaon Raya; sin Raya hinan, tapi hape lape gok 10 tahun au sin Raya, tokkinin, songon pardejeb ni hilap, sasap Harajaon Raya, lang be sin Raya au, tapi par Raya mando, domma gabe pangisi (warga negara) ni Negara Republik Indonesia.


Harajaon Raya

Bahat do balos pasal Harajaon Raya dapot au humbani tang sindohorhu. Sedo na marsangaja patorangkon barita ni Harajaon Raya songon na patorangkon sejarah nidokan. Lang homa songon marturi-turian, manunuriankon tuturian na ongga ituturihon bani. Tapi sasaponggol do, sanggah martaringat pasal barita pargoluhonni sanggah dongni Harajaon Raya. Sedo homa ‘analisis’ni. Tapi patugahkon nanilahoini do, naniidahni, natinangarni, naniahapkonni.
Songon na dob tinarsingatan nokkan, ia Bapanami ondi niombah sikahanan ni Anakboru Raya do. Mariam do goran ni Oppung ia. Dihut do ia maneken ‘korte verklaring’ nidokan, ai ma perjanjian ni Bulanda pakon Harjaon Raya. Iarusi Bulanda do gakni ijia, sedo Raja hassa kuasa ni Harajaon. Na igoran Harajaon ai ma Partongah (na igoran Raja) pakon Gamot ni Harajaon appa Partuanon/Parbapaon.
Tongon mangihutkon adat harajaon, sedo Bapanami ondi panggassih ni Bapani na dob marujung goluh. Ai age pe Panakboru do sinrumahni (Inangnami ondi), panogolan ni Sumbayak Parhuluan do ia, sedo panogolan ni Garingging Rumah Bolon Raya. Ai ma ase anggini do, ai ma Bapa Pan Lesman (na margoran Atam), na gabe Anakboru Raya manggasihkon Oppungnami ondi, halani ia do panogolan ni Rumah Bolon Raya, tinubuhkon ni Amboru ni Tuan Hapoltakan, Raja Raya, atap botou ni Tuan Rondahaim na igoran halak Tuan Raya Na Mabajan.
Panogolan ni Rumah Bolon do hanami niombah ni Inangnami ondi. Mangulaki do homa Abang Saridin ondi (ai ma sipahidua, sikahanan dalahi niombah ni Bapanami ondi). Ai boru sikahanan ni Tulang Kaduk, Raja Raya ondi do kaha sinrumahni.
Sonai ma marnunut dapot au balos pasal Harajaon Raya humbani sindohorhin. Bani panorang dob mukkah maruhur au, hira lang sai marosuh jolma martaringat pasal Harajaon Raya. Hira nabajoraon bei pe mardingat pandorab ni revolusi (1946) ondi. Panggoranion ‘tuan’ pe isimbili simbuei pe, hassi pe hotop do makkatarsop. Biak sipar-tuan hinan do, hape lang be. Panggoranion tanda ni na susur hun Rumah Bolon hinan do hassa namin ‘tuan’ in, tapi halani soppat ipados pangarusion ‘tuan’ pakon ‘feodal’, si’basmi’on, siayupkonon hu bah banggal, gabe hira songon na dihut manguhumi pangahap ni jolma anggo igorankon ‘tuan’ hu bani partuanon hinan. Tapi na deba, inunut do mar-‘tuan’, halani takkas do pengarusionni sedo na dos ‘tuan’ pakon ‘feodal’. Panggoranion do hassa ai, tanda ni na susur hun Rumah Bolon. Ai ma ase Tuan Jansen do tong nini buei jolma hu bani Abang Jansen Saragih ondi, niombah sikahanan ni Tuan Kaduk, Raja Raya, na isottap ni revolusi ondi. (Soppat do Abang Jansen ondi Komandan ni SKI, ai ma RinDam sisonari on, i Pematangsiantar, soppat Komandan KODIM i Siantar).
Sonai do homa partuanon na legannari. Igorankon halak do tong ‘tuan’, sedo halani na dob sonai tarsurat goranni, tapi halani sonai do ahap ni halak (atap adatni) manggorankon. Ai ma ase Tuan Djaidin Purba do nini halak manggoran Mr. Djaidin Purba ondi, na ongga Walikota Medan (janah sanggah panorangni ma ipukkah mambaen Medan Baru, sonin ma jengesni rossi nuan; ipukkah do namin sonai i Kampung Durian, tapi sundat). Sonai ma age partuanon na legannari, deba ma ai na tarmurmur goranni: Tuan Djomat, Tuan Maja, Tuan Medan, Tuan Taraman, Tuan Taralamsyah, Tuan Rafii, Tuan Djariaman, Tuan Bandar Alam (TBA) – bahatnari ope namin, lang hudingat be manggorani ai haganup.
Lokkot do ibagas uhurhu barita in. Hupasuman-suman diriku ase gabe songon hinajenges ni barita in. Husimbili ma hinasambor ni barita in.
Sonai ma gakni santorap tikki roh panjuljul ni uhur patuduhkon ise au, gakni hututuriankon ma deba barita in hu bani sada anakboru, boru ni par Jakarta. Lang pala namin na pajuntul-juntulhon au, halani bulus ni uhurhu do. Tarsingat ma gakni au, ia Inangku boru ni Raja do. Tulangku do Raja Raya.... tarluar ma gakni na lokkot bani uhurhu, rarat, ase dong lappa padokahkon marsahapi pakon anakboru on. Ai parsip do ia. Lang sai pigahali ia manluar. Ijia sip dassa ia pabogei-bogei sahapkon. Lang isappang, lang isual, lang ipahatongon. Halani ai, napalembang ma use parsahapan. Pasal ai gakni pandei hinan do au mangagak. Anggo huidah hira lang sai marosuh halak bani na husahapkon, lang ra au mannunut, mittor podas do hupalembang use parsahapan. Goranni pe marsahapi do, ulang nanunut nunutdiri anggo lang tarjai uhur ni na pinarsahapkon diri.
Ipudian ni ari, ai ma dob saud mardomu hanami pakon boru par Jakarta on, tarsingat ma ia, na ihorom do hape tawani tikki hupatugah ijia boru ni Raja do Inangku. Nini ibagas uhurni: Raja apa? Raja lenong kali. Ai nihurni, anggo Raja, lobih ma ai songon Presiden, na sangap tumang, markuasa banggal, songon natinuri-turihon bani “Seribu Satu Malam”. Atap nanibotohni humbani film na pataridahkon Raja i Eropah, Kaisar Romawi, pakon na legannari. Anggo sedo Raja sisonai, Raja Lenong ma, naniidahni sanggah manonton lenong (sandiwara).
Dob tarsingat ia na sonai do hape ibagas uhurni, tarsirom ma homa au ibagas uhurhu. Tarjolma ma au, sonin ma hape otoku sapari sanggah manondursi. Akkap porlu ni uhur ase saud mardomu, naluarhon ma na ponop ibagas uhur diri, dihut ma age pasal Raja Raya. Hape namin, himong do ia patangi-tangi in, ai lang masuk akalni. Tapi, diatei ma homa itaringati pasal in. Ai hubotoh ma, halani hadirionku do hape ase saud hanami mardomu, sedo halani panogolan ni Raja Raya au.
Ijia pe namin bulus ni uhurhu do patugahkon ia Inangku boru ni Raja. Tapi sedo Raja na i Eropa. Raja Raya do. Sedo songon Raja na huidah bani film, tapi Raja na huidah i Raya do.
Lang pala namin soppat takkas hutandai Tulang Gomok atap pe Tulang Kaduk ondi, ai ma Raja Raya parpudi. Tulang Gomok marujung goluh tahun 1940, tolu tahun pe umurhu. Tulang Kaduk santorap dassa ongga huidah. Ai pe pori isukkun sonaha ma parbohini, na boi hupatorang sedo bohi nahuidah ijia ondi, tapi bohi na huidah bani gambarni do.
Mambaen na huhatahon pe ongga huidah, halani mardingat ma au, sanggah roh ia sapari hu rumahnami i Partayuban. Songgotan do hanami, soppong roh motor (sedan) Ford-8 hu rumahnami. Pitah Raja Raya dassa na marmotor sonai panorang ia. Tongon ma, Tulang Kaduk ondi do na roh. Talup-talup mintor isuruh Inang ondi atap Abangnami ondi do hanami mandaoh, ase ulang gosou. Tar ai ma hassa gakni leganni. Somalni, anggo roh Tulangnami, podas do Inangnami ondi manghatahon: Tulangmu do in da. Hatahon ase hu rumah. Hape, ia Tulang Kaduk roh, lang pala sonai nini. Gakni halani Raja do Tulang Kaduk ia.
Ijia lang hubotoh mangaha Tulang ia roh hu rumahnami. Dobni pe ase hubotoh halani tarsingat Inangnami ondi piga-piga hali, sonai age Bapanami ondi.
Mambaen na roh pe gan Tulang ondi hu Partayuban, ai ma halani iluahon Abang Saridin ondi boruni sikahanan, boru hasianni. Sonin ibotoh Inangnami ondi roh Tulang ia, iolos ma gan ibulangi parumaenni in, boru ni botouni on. Inangondi pe gan marbulang ma homa. Ipahundul ma gan pasang Abang Saridin ondi pakon kaha naniluahon ni on. Hundul ma homa Bapa pakon Inang ilambung ni sidea, mandoppakkon Tulang ia na dob hundul appit siamun ni luluan. Sanggah manuri-nurihon in, ipatorang ma homa adat ni Simalungun: ibulangi parumaenni in tanda ni na dob bokkot do jadi inang i rumah in, na dob parinangon ni Abang Saridin ia. Mangihutkon adat, na so bulih robuton iboan mulak anggo domma marbulang. Anggo lape marbulang, boi do hatahonon na manrobut mulak boruni do hun parlua-luaan, lang hona uhum. Tapi anggo domma marbulang, hira na manrobut parinangon ni halak ma, borat do uhum sipahonaon hu bani namanrobut parinangon ni halak. Sonai do age i tiga. Anggo igiut parana naboru na lang marbulang, hira na manggiut anakboru do ia ai. Lang dong uhum pahonaon hujai, biak ni na martondur do sonai. Marsiitik-itikan pe i tiga, lang mahua. Tapi anggo domma marbulang, tanda ni na dob parinangon ni halak do ai, lang malo giuton. Borat do uhum hubani na manggiut parinangon ni halak.
Dob hundul gan sidea, nini Tulang ia ma gan, irik iparagei loppit hiou putih i lobeini: On ma hiou putihku bani si Elly on. Na dob lang dong be ia bani pardingatku.
Mittor isappang Inang ondi ma gan: Hiou putihku ija? Mambogei sappang ni Inang in, jut ma gan parsahapan, lang tarbalosi Tulang ondi. Gakni iagan Tulang ondi hinan, mittor sombah-sombah Inang ondi pambaen ni na roh hiou putih in. Hape pakkar do Inang ondi. Age pe Raja botouni na roh on, ia pe boru ni Raja do. Ibotoh do adat, parumaenni do naniluahon ni anakni in, sedo halak. Lang pala gan dokah, mulak ma Tulang ondi hun rumahnami.
In ma sada na dapot au gambaran ni Raja Raya. Age pe Raja ia, ihargahon do adat. Lang songon gambaran ni Raja “absolut”. Ambit songon Raja “absolut” nidokan do, mahua ma namin isuruh Upas paulakkon Kaha ondi hun parlua-luaan. Lang songon sondahan on Raja ondi, parninggan ni hata sondah, anggar kuasa. Ai naidah, masa ma sonari, irobut boruni hun parlua-luaan, hira na patuduhkon gogoh ni kuasani. Ia ma nihurni manottuhon na patut pakon na so patut. Age pe patut do mangihutkon adat, kuasani do na saud, talu do adat, hape Simalungun do ia nini. Dong do hubotoh takkas sonai parlahouni, sanggah marjabatan ia. Tapi lang be pala hubaritahon ai ijon, ai hira napatidakkon rigat ni hiou do holi, ai sedo ise, sindohorhu do, dihut do au maila.

Martaringat ma homa Bapa Pan Lesman ondi, sanina ni Bapanami ondi. Ia ma sada Gamot ni Harajaon Raya, ai ma Anakboru Raya. Ai opat do gamot ni Harajaon Raya. Na tolu nari ai ma Rumah Tongah, Parhuluan pakon Pardalan Tapian. Saragih Sumbayak do morga ni Gamot na tolu in. Pitah sada do na lang Saragih, tapi Purba Sigumonrong, ai ma Anakboru Raya.
Ibagi na opat Gamot in ma gan kuasa mambere tanoh anggo dong na mangindo i talun ni Pamatang, na so masuk hu bani kuasa ni Pangulu i darat ni Pamatang. Ai anggo i talun sobali Pamatang, Pangulu sungkunon anggo sihol bendiri tanoh. Anggo domma harangan, lang be hataonkon parjumaan (juma gasgas atap galunggung) ni atap ise, ipassang ma tanoh sinurahon ni in, dob ai ipatugah bani Pangulu. Dob piga-piga dokah, isukkun ma use Pangulu atap boi ma iimas napinassang ni in. Anggo lang dong na kaboratan roh bani Pangulu, ihadearhon Pangulu ma iimas namamassang in harangan nokkan.
Kuasa na ijolom Bapa Pan Lesman ondi ai ma talun na i kehen ni Pamatang. Gakni talun na laho bahenon partapakan ni Kantor Bupati sonari on ma nahinatahon ni ai. Sanggah idingati ganupan in, nini Bapa Pan Lesman ondi ma:”Ijia lang dong uhur mambanihon. Ai ambit dong do sonai uhur, mahua ma namin hubahen deba gabe bagianku. Ai gok bakku do manontuhon.”
Hupatakkas ma homa, sibarja do kuasa ni Raja ondi pasal in. Nini ma mambalosi: “Ija dong kuasani anggo mambagi tanoh do? Gok bennami Gamot do.”
“Naijahani do hape hassa tanoh ni Raja?”
“Lang dong da tanoh ni Raja. Talun ni parhuta do. I Pamatang on talun ni par Pamatang on. Gari na i Pamatang ai, partapakan ni Rumah Bolon, Rumah Bosar, pakon Kantor naniiankon ni Tulangmondi dassa da hatahonon tanoh ni Raja. Anggo Rumah Bosar gakni, na mangiankon parpudi ma simadasi sondahan on, ai ma tinading ni Tulangmu, Tuan Gomok ondi. Partapakan ni Gamot, bagian ni Gamot do. Nai ma age partapakanta na i Pamatang ai, partapakanta do ai manipat, partapakan ni Anakboru Raya.”
In ma deba na dapot au gambaran ni Harajaon (=Pemerintah?) Raya.

Martaringat ma homa Abang Sudiman ondi, niombah sikahanan ni Bapagodangku. (Humbani partubuh, Bapanami ondi do sitorasan. Lang piga dokah dob tubuh Bapanami ondi, tubuh ma homa Bapagodang Pan Sudiman on. Mar Bapagodang hanami bani halani ia tubuh ni Inangtuanami parlobei. Inangtua paduahon do Inang ni Bapanami ondi. Inangtuanami patoluhon ai ma Inang namarombah Bapa Pan Lesman. Dong do 19 hanami dalahi pahoppu ni Oppungnami ondi humbani na tolu Inangtuanami.
Panogolan ni Simarmata do Abang Sudiman on. Bapani do panogolan ni Garingging Rumah Bayu, na susur hun Rumah Bolon sapari.
Sanggah garama, gati do gan Abang Sudiman on mardalani hu Pamatang. Sobali laho manjuppahi huan-huanni atap manririd anakboru, soppat do gan dong ibaen Tulang Kaduk ondi bioskop i Pamatang. Ai sanggah ia ma soppat marlistrik sidea i Pamatang. Ionjapkon do homa ase dong tonil (sandiwara) i Tiga Raya. “Sattorap pajuppah do hanami sanggah manonton tonil. Dob hupatugah ise au,” nini Abang Sudiman martuturian, “mittor herek do ia marsahapkon au.”
Tulang Kaduk ondi ma gan na parlobei mabaen rekaman doding Simalungun, sanggah Tuan Raya Kahean ope ia, paima jadi Raja Raya. Ia do homa manjadihon (pencipta) doding Simalungun na das hubani sonari idodinghon halak pe, ai ma ‘Apuy ni Par Sini Silou’, nini sonon (anggo hudingat pe):
Deideng, apuy ni par sini Silou
Bintang na rondang, da manrarat das hu Pagar Tongah, ale
Deideng masombuh ma namin sihol
Bintang na rodang, da ise pe lang dalan ni tonah, ale

Gati do martaringat Abang Piter pakon Abang Amir (A. Bill Saragih), niombah ni Tulang Kaduk in, sonaha koras ni pangajar ni Bapa ni sidea ondi hubani sidea. Ai ma ase Abang Piter botoh tumang do manortor. Ai ma homa gan mambaen tarmurmur tarbarita hamusikon ni Bill Saragih. Hira ganup do par-jazz manandaisi.
Ongga do huidah Abang Piter ondi manortorhon tortor sombah. Mangapian tumang do au. Rossi nuan lape ongga huidah sonai jengesni. Ai anggo Abang Piter manortorhon tortor sombah, asok do, hira lang nabotoh sandihari, hape domma manrogop sombah akkulani. Dob ai songon na mangapusi tanganni tortor ni on, lang piga dokah naidah ma sombah tanggani tokkin, tokkin tumang do, hira sakkiidop mata do, dob ai manortor ma use asok laho mulak jongjong.
“Manortorhon tortor sombah do ambia,” nini sattorap, “sedo manombah”. Martongon ma au ibagas uhurhu, legan do tene manortor pakon manombah atap sombah-sombah. Hunjia nari lang sai marosuh au mangidah tortor sombah na sombah-sombah tanganni dokah, ai lang be na manortor ia ai goranon, tapi na sombah-sombah do.
In ma homa deba na dapot au gambaran ni Harajaon Raya, sanggah Tulang Kaduk ondi Raja Raya.
Sobali seni budaya in, hira lang pala dong hudingat na martaringat pasal kuasa pamarentahan. Raja do ia tongon, tapi anggo martaringat ma joma pasal pemeritahan, hira sedo Raja na itaringati, tapi Pangulu Balei do, dob ai Karani na horja i Kantur ni Pangulu Balei, pakon Upas.
Pasal in, ongga do hudingat dong engen-engen ni halak, nini sonon: teken nim hu teken.
Anggo naparuhurhon in, ra gakni tarsonai do Partongah (=Raja) ijia ondi dob dong Pangulu Balei. Teken ni Pangulu Balei, iteken Partongah ma.
Hupatakkas ma use pasal in ipudian ni ari. Age pe igoran ia Pangulu Balei ni Harajaon, hape pegawai ni pemerintahan Bulanda ondi do sidea in. Parninggan ni hata sonari Pegawai Negeri, pegawai sentral homa. Humbani Pemerintah Bulanda do bisloitni (=surat pengangkatan). Gakni pitah persetujuan do hassa lobei ipindohon humbani Raja. Ai ma ase boi do pindah hun Harajaon na sada hu bani Harajoan na sada nari. Sindohorhu ma pori, Makkela Djaudin (abang ni Pdt. J. Wismar Saragih) ondi i Raya do gakni lobei sapari. Paima matei ia, Pangulu Balei ni Harajaon Siantar. J. Wismar Saragih ondi pe nini, ongga do Pangulu Balei i Harajaon Panei. Dob ai i Harajaon Siantar. Dob ai itadingkon ma hapangulubaleion, laho hu Sikolah Pandita i Sipoholon ‘halani parutang ia bani Simalungun’.
Humbani na hupabogei-bogei pakon na hubasai in, hira lang pala sadiha be kekuasaan ni Raja. Gamot-Gamotni pe sonai. Anggo dong na marparkara, hu Harapatan Bolon do i Pamatang Siantar. Atap hu Pengadilan. Igoran Bulanda ondi do namin Harajaon in ‘Zelfbestuur’. Tapi gakni goran mando ai ipudi ni ari. Saor na pabogei-bogei do homa, masa ma besluit do manontuhon ise Raja, lang be adat harajaon. Sipatakkason ope in, atap na tongon do sonai i Harajaon Siantar ipudi ni Raja Sang Nawaluh ondi, sonai bani harajaon-harajaon na legannari. Biaskeini ma lobei i Harajaon Raya, ai anggo Raja Gomok ondi, halani adat harajaon do ase ia bokkot gabe Raja manggasihkon Bapani na dob itandurhon.

Pasal parartaon ni Tulang ondi pe, hudingat lang pala dong martaringat. Ia na iboiskon Harimau Liar ondi namin, sai dong do ma namin husip-husip bogeionkon. Hape songon na so dong do.
Ongga do martaringat Inangnami ondi, dihut do gan ia bastu mangaturhon parbagi ni asil ni sabah ni Oppung Tuan Hapoltakan ondi i Radolog (Rayadolog), hu bani nasi Tulang. Anggo sonai do, sabah ni Oppung ondi do ai, sedo sabah ni Raja Raya.
Tarhira sonai do homa gakni (juma) Parkopian na i Hapoltakan Raya. Ase Tuan Hapoltakan pe goran ni Oppung ia, halani i Hapoltakan do nasipuang pangittubuhni marhuta (atap marjuma). Jumani ia ma gakni ibaen jadi parkopian dob jadi Raja ia. Ai ma ase niombahni do ipudian ni ari marbois gogoh (marparkara) ase ipaulak halak parjumaan in.
Hira sonai dassa pardong ni parartaon ni Raja Raya nidokan. Lang ongga dong tangaronkon ijan dong kobunni, ijan dong tokoni, ijan dong villani, pnl. (songon tangaronkon parartaon ni Pejabat sondahan on).

Hira sonai do homa age Gamot, Partuanon, Parbapaan. Gamot na opat (Rumah Tongah, Parhuluan, Pardalan Tapian, Anakboru Raya) do sapari sihanrung ni harajaon (pemerintahan) i Pamatang. Partuanon pakon Parbapaan ma sapari sihanrung ni harajaon (pemerintahan) i parhutaan ni bei, anjaha hu bani sidea in ma Pangulu (ni huta) martuan. Tapi dob roh Bulanda (1904) lambin surut ma hagogohon (kuasa pemerintahan) ni sidea in. Pori pe tarhundong bani sidea in, hira humbani pansarianni do: marjuma atap martiga-tiga. Pitah sada ma hansa hasurunganni. Ai ma na boi sidea pasikolahkon niombahni. Ai ma ase humbani sindohor ni Gamot atap Partuanon/Parbapaon in do hataonkon na marsikolah.
Dong do marpiga-piga hali Bapanami ondi martaringat pasal habetengon ni Bapani, Oppungnami ondi. Martaringat do homa ia pasal haparngiton ni pargoluhonni sapari. Lalab do lang tarjalo uhurhu mase parngit pargoluhon ni anak ni Anakboru Raya, Gamot ni Harajaon Raya. Dobni pe lambin huarusi, habetengon na nibaritahon ni in aima paima roh Bulanda pakon sanggah mukkahni roh Bulanda. Tar hira-hira tahun 1890 do gan Bapanami ondi tubuh. Mardingat ma ia parroh ni silopak mata, Tuan Pandita Tais (Theis). Soppat do sikolah ia, tapi gakni lang tammat, halani ai ma lajang ia hu huta ni Tulangni i Bah Ilang. Lang piga dokah dob mulak ia, hira-hira tahun 1919, matei ma Bapani, Oppungnami ondi, nape mambuat boru ia. Dob na matei ia do Bapani ase dong barita haparngiton ni goluh on.
Ai nini Bapanami ondi do martaringat, dob lang be dong Oppungnami ondi, ongga do gan jut uhurni halani lang dong sidahanon i rumah ni sidea i Partayuban. Halani jut ni uhurni, iajak ma gan horbouni dalan-dalan hu Sondi, ai lang ibotoh be sonaha bahenonni. Hape dob das i Sondi, ididah ma dong gareta horbou ni par Saribudolok bonam bani dalan na maseda. Naha pe ibaen par gareta horbou on, lalab do lang tolap horbouni in manarik gareda na bonom on. Mangidah in, roh ma gan Bapa on manukkun pargareta in:”Mahua gakni anggo lajou hita horbouhon manarik garetamu in”. Ihadearhon par gareta in ma. “Lajou ma tongon.” Dob sonai nini, ipatarikkon Bapa ma horbouni in. Halani banggal do horbou ni Bapa on, mittor bassah ma gareta in humbani na bonom nokkan. Malas ma uhur ni par gareta horbou in, ibere ma duit bani Bapa.
Hira marodoran do gan sapari pargareta. Gakni ase ulang hona samun i tongah dalan. Ai ma ase asal bonom gareta horbou ipudi ni gareta na parlobei nokkan, horbou ni Bapa on ma use ipatarikkon mambaen bassah. Sonin bassah gareta in, ibere par gareta ma homa duit bani Bapa on. Dob lopus ganup gareta horbou in manguluan, malas tumang ma gan uhur ni Bapa on, ai tokkinin mittor bahat dapotsi duit. Iajak ma gan use horbouni on, ibosik doppak Tiga Raya mamboli boras. Dob dapotsi boras on, ibosik ma use horbou ni on doppak Partayuban, hutani, irik ma ia makkatariluh akkap malas ni uhurni, sonin ma hape pansarihon ni Naibata hu bani. Das i Partayuban, iondoskon ma boras nongkan. Dong ma dahanon ni Inangni.

Ai ma ase songon na dob hinatahon nokkan ma gakni, lambin surut ma hagogohon (kuasa pemerintahan) ni Harajaon Raya dob lambin dokah Bulanda manggomgomi i Simalungun.

Hudingati ma use panorang sanggah mungkah mardingat au, hira mardosdos do pargoluhon ni paruma. Dong do tongon na masombuh, tapi na bayak nornor pe lang pala dong. Dong do ijia tokeh panglong i Sondi, tapi hira lape tarhatahon na bayak tumang. Ai ra do martorap lang dong bereonkonni upah hu bani panarik balok, hape tiba adanganni na maningon galaron. Ijia tiap ari tiga Raya (Saptu) do igalar upah ni panarik balok, sonai panihit na mambuat hayu harangan ni Dolog Simbolon pakon panihit na i panglong.
Ia na marjuma, hira lang dong na bolag jumani. Pori pe humbolag jumani, halani ai maningon patobahon ia manghorjahon jumani, hira lang piga napatobahon. Pori ipatobahon pe, paling ma sahalak atap dua halak hassa tobani. Ai ma ase masa pe ijia na marharoan.
Na tarhundong bani ijia ai ma Guru, Karani. Gari ai, bahat do ijia Guru na marjuma homa.
Bapanami ondi ongga do gan markodei i Sondi. Dob ai tukang dobi i Tiga Raya. Sanggah tukang dobi ia, ia do manusi pahean hu bah, ia do manarika. Gakni halani iahapkon ma borat ni horja in, lang homa sai piga napadobihon, manukkun podah ma gan ia bani Makkela J. Wismar Saragih ondi, aha do gakni na talup horjaonkonni. Ididah Pandita in ma gakni na porlu do itandai janah ipasomal halak Simalungun martambar, nini ma gan: “Marjual tambar ma gelah ho hu huta-huta. Sanggah marjual tambar on ho, boi irik ho padashon Hata ni Naibata. Na mamboli tambarmu malum humbani naborit ni pardagingon, andohar malum homa humbani naborit partonduyon.”
Hunjianari ma gan Bapanami ondi marjual tambar, itadingkon ma horja tukang dobi. Bani mungkahni, idalani do piga-piga huta i luan ni Pamarang Raya, ase laho mulak boi ma ia marlereng lang pala loja halani mangehen ma silerengon. Ipudi ni ari, hu tiga hu tiga mando, irik dong tokoni i Pamatang Raya. Ijia das do ia hu Haranggaol martiga Haranggaol. Ipudi ni ari use Tiga Saribudolok, Tiga Raya pakon Tiga Merek mando.
Dob martiga-tiga tambar on ma ia tubuh anggiku, nahutadahkon, ibahen ma goranni Sarmedi. Gakni ase sar ‘medicien’ ni on.
Hunjianari ma gakni lambin torsa pargoluhonni. Lambin lupa ma halak na ongga masombuh do ia. Ai age huja diri laho, hun Merek nari das hu Saribulok, ibotoh halak do na partiga-tiga tambar Bapanami ondi, par Toko Obat Sigumonrong.

Tar sonai ma dapot au gambaran ni Harajaon Raya sanggah panorang ni Tuan Kaduk Raja Raya.

Ia pasal Tulang Gomok ondi, Raja Raya nanigassihkon ni Tulang Kaduk, lang pala bahat na martaringat bakku. Dob hubasa pe naskah nasinuratkon ni Pdt. J. Wismar Saragih pasal Barita ni Tuan Raya Na Mabajan (domma huterbitkan gabe ‘Rondahaim’, Medan 19..), ase dapot au gambaran otik. Sanggah panorangni ma ipatuppu 8 halak namatua i Rumah Bolon, ase ituturiankon bei naniidahni, natinangarni, naniahapkonni pasal Rondahaim, ilobei-lobei ni Pdt. J. Wismar Saragih ondi Humbani tuturian ni sidea in ma isuratkon Barita ni Tuan Raya Na Mabajan na tarmurmur in. Mambasa buha sahap ni nasinuratkon ni Pdt. J. Wismar Saragih in, longang do au hunja do iparlajari Pandita in mamakei metode ilmiah laho manuratkon sejarah. Ai sedo legenda ipatuppu, sedo tuturian na ituturiankon, sedo barita na ibaritahhon, tapi barita humbani na mangidah, namanangar pakon namangahapkon do.
Hunjin ma homa dapot au gambaran, ai ma hape deba horja ni Partongah / Rumah Bolon. Parninggan ni hata sondah, ‘fasilitator’ ase dong na manuratkon sejarah, parorotkon kebudayaan. Manggassihkon ‘fasilitator’ ai ma na lang sai dong be sondahan on. Domma namin lambin ukkab labah, ise pe boi do jadi “partongah” sonari on, pakkorhon ni demokrasi nidokan. Ia lang halani jabatan, boi do halani sinadongan (habayakon). Tapi hape paimaon ope gakni dong na ra jadi “Partongah” (ibagas pangarusion “fasilitator”).
Age pe nikku nokkan lang bahat na martaringat pasal Tulang Gomok in, tapi dong do na solot lalab ibagas uhurhu. Anggo lang hupapuar na solot in, lalab ma holi solot. In homa, ia hupapuar pe in sonari, lang nahusurahon manrisai Inang ondi age Tulang ondi au – sidea na marbotou – daoh ma ai humbakku. Na husurahon, ase humbani barita in boi lambin manat na marbotou, na martondong maranakboru, ase ulang dong na hait ibagas uhur, lalab solot rossi matua bei.

Humbani 6 boru ni Tulang Gomok ondi, sada ma ai na margoran si Mahainta. Tar saumur do au pakonsi. Ai ma ase tading maetek do ia, ai tahun 1940 marujung ma goluh ni bapani, Tulang Gomok ondi. Girah homa do gakni marujung goluh ni Atturang namarombahsi. Gakni lape homa soppat itandai. Pitah sadasi dassa niombah ni Atturang ia.
Halani dong do piga-piga nasipuang sinrumah ni Tulang ondi, sidea in ma pagodang-godangkon si Mahainta on. Ra do piga-piga dokah on rokkon inang na sada, dob ai rokkon inang na sadanari. Ai ma ase hira ganup do botouni udung bei uhurni hu bani si Mahainta na tading maetek on. Tang parpudi, dob mulak bei hun parharawaan ondi, rokkon Atturang Nan Jansen ondi ma ia, ai ma Atturang na makkabaluhon Tulang Kaduk ondi, Raja Raya na matei isottap Harimau Liar sanggah ‘revolusi’ nidokan ni sidea ondi. I kota Pematangsiantar do Attuang Nan Jansen ondi mangiankon rumah raja (rumah ni Raja Raya hinan) na i sirpang ni dalan laho hu Pamatang, i kota Pamatang Siantar. Sanggah ijai ma sidea, rokkon sidea ma si Mahainta. Ai ma ase tammat Sekolah Lanjutan Tingkat Pertama i Siantar do ia.
Dob tammat SLTP, borhat ma ia hu Bandung, sekolah perawat i RS Borromeus. Hudingat pe takkas, au do sattorap mambobaisi – marbeca do hanami ijia – manohu piga-piga botouni i Medan, paima borhat ia hu Bandung. Ijia tikki i Medan au marsikolah.
Dob i Jakarta au mamungkah tahun 1956, sai pajuppah ma use hanami. Ai asal ma dong liburanni sidea na onom halak anakboru na Sekolah Perawat (atap na dob horja pe) i RS Borromeus, Bandung, hu Jakarta do sidea liburan. Tarhatahon palobei hu Salemba do sidea in haganupan – sanggah i Salemba 4-F.45 Abang Saralen ondi marrumah, rokkonsi do homa au – dob ai pe ase manohu diha-diha ni bei.
Ringgas ma tong au anggo ipindo manghasomani si Mahainta on manohu pinarbotouni appa tutur Bapani i Jakarta. Lang ongga holang ia manohu Abang Anggaraya ondi, ai ma niombah ni Tulang Gomok, na ongga horja i Fasco, dob ai paima na matei ondi ia, horja i Taman Impian Ancol. Sahali-sahali hu Jalan Muria do hanami manohu Tulang Djoa, namambuat tutur boru ni Oppung Djoramel Damanik ondi, horja homa i Fasco, itadikkon horjani Pegawai Negeri hinan i Pelabuhan Belawan, habotohonni i bidang pembangkit tenaga listrik. (Dobni mambuka Perusahaan do ia i Medan, Dinamika goranni perusahaan ia, markantor i Jl Sutomo, Medan).
Malas tumang ma uhur ni Tulang Djoa ondi roh hanami Mangidah si Mahen (ai do goranni si Mahainta idilohon halak), hira na mangidah saninani ma gakni pangahap ni Tulang Djoa, ai sanina legan inang do ia pakon Tulang Gomok ondi. Isuyuk-suyuk Tulang Djoa ma homa osangku, gakni hira namangidah Inangku ma gakni ia ai. In homa, Inang ondi do padomu-domuhon ase saud Tulang in marhajabuan pakon Atturang boru Damanik in.
Bani mukkahni huhasomani ia hujai hujon, age ronsi manonton, hira biak ni na sakkan diha-diha do. Ai hira na marbotou do diri hu bani boru tulang diri. In homa, udung ni uhur do hu bani si Mahen on, ai nabotoh do tading maetek do ia, sahalaksi do hassa homa sainang, hape boi do ia Sekolah Perawat anjaha dobni horja i RS Borromeus, Bandung. Ia pe boru halak Simalungun na paduahon – dob si Samaria br Purba, na gabe Anturangku use ipudian ni ari – na i RS Borromeus in. Ipudini ma use roh 4 halak nari panorang ia.
Lambin roh dokahni sai huhasomani si Mahen on, lambin ayak ma uhurhu bani. Gakni halani ai ma homa mambaen dong biar ni uhur bakku mangguro-gurohonsi songon somalni parana pakon anakboru. Ulang holi halani lang tama pambahendiri gabe mandaoh-daoh use ia humbendiri. Tapi tang na mambaen lambin marosuh uhurhu bani, ai ma biak hajolmaonni na herek parsahaponkon, tawa anjaha sirom bohini (legan ma lobei doppak hagigi ni uhurni), lang dong naidah gijang ni uhur. Age pe sanggah marhuria, marbual simarinjaja, tong do ia porman, age pe anggo hasomanni domma songon na leseh. In ma deba mambaen mangapian au bani. Tunggung pamboankonni. Ai ma gakni homa mambahen na huhorom diriku ulang panurakon. Ai ma ase lalab do lang pag au manjolom tanganni sanggah mardalani hanami. Samittolah ma mangummahsi. Hape, hu bani anakboru na legan na ongga huparhasoman (hira na manondur), ra do tokkin hassa herek au marsahapkonsi, dob ai hira herekan do use tanganku marimbang pamanganku. Gariada, ongga do dong sada anakboru, boru Simalungun do namin, ayak hinan ma lobei uhurhu dob marsitandaan hanami sogod. Dob huparhasoman ia das hu bani bod ni ari, pag ma au mangummahsi. Ra homa ia. Dobsi ia lambin matah ma uhurhu bani. Ai ma se lang dokah huparhasoman ia.
Dob lobih dua tahun huparhasoman si Mahen, boru tulangkon, anjaha hasomanni na mangidah pe domma hira mangarusi, ia au pakon si Mahen domma marhasoman, hira umbuk ma uhurhu bani si Mahen on. Halani ai, nihurhu ma ibagas, dearan ma anggo hupatottu parhasomanannami. Anggo dong do uhurni bakku, ase hubotoh. Anggo lang hape, ase hupadaoh bakku, ase ulang langlang parana na legan manondursi. Au pe homa ase hubotoh manondur boru na legan.
Girah do dapot uhurhu, porlu do dong panotap ni uhur, aha siparayakon bani goluh on. Dob nabotoh aha siparayakon, doppak jai ma uhurdiri. Lang be gap ipalindak-lindak dunia on, bois panorang, bois umur. Age pe 22 tahun.ope umurhu ijia, laho ujian SMA pe (domma namin horja), tapi porlu do botohonku gendo dong naniayak ni uhur, dong siparleileion, dong na paimahon. Si Mahen ma namin, nihurhu ibagas.
Sattorap, sanggah tudu dong panorang pitah hanami na dua dassa marbuali i epper bagas ni rumah ni Abang Saralen i Salemba, hupadas ma nanibagas uhurhon hu bani si Mahen. Lang takkas be hudingat sonaha pangkatahonku. Tapi na hupadas ia ai ma ase ia ma namin hasianku, au ma namin baenonni hasianni. Ase anggo juppah ma holi panorangni na dear hossi, ipatottu ma holi.
Takkas do hubotoh, iarusi do nahupadas ai. Tapi lang dong balos. Makkatahon eak pe lang. Makkatahon nangau pe lang. Lang pala homa dokah ia sip. Ai dob unduk ia tokkin, ipadirgak ma bohini, inonoi ma matakku, isahapkon ma sahapni pandur humbani na hupadas on. Dapot uhurhu ma na so ra ia manjalo au gabe hasianni. Age pe miskal ma namin pangahapku halani na so ibalosi on au, tapi gomos ma huodohkon uhurhu, ase ulang mataridah tu ayak ni uhurhu bani, na makkorhon horu ni uhurni halani na so marsijaloan ai hanami. Hupaihut-ihut ma use parsahapan doppak sinahapkonni na pandur nokkan.
Dob mulak ia hu Bandung, madotei tumang do uhurhu. Malungun tumang uhur halani lang hape tarjalosi au gabe hasianni, hape ayak tumang ma uhurhu ase ia hasianhu. Gakni halani na so lanjut ai do sikolahku. Tongon hununut do sikolah SMA sore dob horja au i Fakultas Ekonomi U.I., tapi lape tammat. Benahani ma tongon songon au on. Sonai ma au marnuan-nuan ibagas uhur.
Lape piga ari dob ia, roh ma surat ni Inang. Lang pala gati ia manongos surat. Ai ase ibotoh pe manurat, na marlajar sandiri do. Sedo halani na ongga ia marsikolah. Pori dong pe roh suratni, pondok do hassa ibaen. Lang marlobei ni hata, lang dong bunga-bungani hata. Hira songon telegram dassa.
Dob hubasa ma surat ni Inang on, lang tarhorom au iluhku. Littun ma au hu kamarhu, ijai ma au tangis. Sedo namin halani hata ni Inang bani surat ni in na mambaen au tangis, tapi halani tarsunggul use au bani lungun ni uhurhu na dob huodohkon daoh ibagas uhurhu. Lungun ni uhur halani huagan hinan ma malas uhur ni si Mahen mangauhon hataku ase ia ma hasianku, hape lang tarjalosi. Sombuhkin nihurhu ibagas, tapi lambin huponopkon ibagas uhurhu. Mugar ma lungun ni uhur na huponopkon in, pultak dob hubasa surat ni Inang na makkatahon: “Anggo si Mahainta do ibuat ho, ulang pala boban hu rumahku”. Hape, au dassa na ra, si Mahen lang ra bakku.
Ipudian ni ari, dob marhajabuan au, hubotoh ma use dob martaringat au bani Bapa ondi, nini: Sonai do anggo boru ni halak Simalungun, ambia. Ulang arap uhurmu eak nini, age pe namin gok hu bam do uhurni. Sip do hassa ia age nanunut nasukkun. Ai ma anggo sip do ia, makkatahon eak ma ai. Anggo ibalosi do, makkatahon lang ma ai.
Hubotoh ma use humbani si Mahen sanggah hutaruhkon ia hu asramani ipudini RS Borromeus mulak martandang ia hu rumahnami i Cisitu, dob dong anggittanami. Husukkun ma ia i lobei ni labah ni asramani, atap domma dong hasoman-hasomanni. Nini ma: Lang dong juppah au songon ho, nini irik iolos misir hubagas asramani on. Ijai pe hubotoh, na lepak mangarusi oo hape au mangidah parsip ni ondi tikki husukkun ia. Ai ma ase ra do hape age samah Simalungun lang marsiarusan, tarlobih ma dob i siou na madaoh.
Taringat pasal in, jadi hudingat ma, ongga do dong ijia – tahun 50-an – parana na dob hundokah i Jakarta, mambuat boru hun huta. Talup-talup, lape soppat marsaor sidea dob manjalo pasu-pasu partongahjabuon, mittor hu Jakarta ma mulak mangulaki horjani. Gan dob padua-dua sidea i rumahni i Jakarta, idonoki paramangon on ma parinangonni ase saor sidea. Hape, lopus ma use tongah borngin lalab lang dapotsi parinangonni on. Dob isukkun ma use gan ase ibotoh, na maningon do hape manurduk demban parsuttabian paramangonni on ase ra ia saor. Paksa ma gan malele siang ari, golap-golap pe ari, hodos paramangon on mamboli demban lobei hu Pasar Tanah Abang. Dob pe isurdukkon dear demban parsuttabian ia, ase saud dapotsi saor pakon parinangonni on.

Hubotoh ma use ipudian ni ari – dong do piga-piga hali Inang ondi martaringat, gakni ase lambin huarusi mase sonai sahapni bani surat ni ondi – na lalab do hape hait uhur ni Inang ondi hu bani Tulang Gomok ondi. Ai do mambahen ilanglangsi au mambuat si Mahen.
Ongga do gan, akkap sihol ni uhur ni Inang ondi ase boi anakni sikahanan, ai ma Abang Saridin ondi, ijalo i Volksschool dob tammat Schakelschool, roh Inang mamboan indahan hu bani Tulang Gomok ondi. Nihurni, laho manukkunhon do atap boi do Tulang ondi mambere surat hatorangan na panogolanni do si Saridin on. Gakni ijia maningon donok hu Tongah (Partongah ni Harajaon atap Partuanon) do ase boi ijalo marsikolah hu Volkschool. Ia lang donok hu Tongah, gendo paruma dongok-dongok (ai ma paruma na marnah na dong).
Sonin sidea hundul loulou pakon nasi Tulang ondi, sanggah laho mangugei indahan binoan ni on ma gan Inang, roh ma hata ni Tulang ondi gan: In ma, domma roh hanima, hupatakkas ma lobei na mangaha do parrohnima on. Atap na laho mangindo duit do....
Manangar sahap ni botouni in gan, marimas ma uhurni inang ondi. Ipahiri botouni ni in ia iahap. Ai age pe iparhatongon na masombuh do ia, tapi lang isura uhurni laho tedek-tedek ase mangan. Rossi marpugpug pe itarokkon do asal ma ulang tedek-tedek.
Halani ai, iolos Inang ma gan ipajippo mulak balutan ni indahan nabinoan ni sidea on, iolos mulak hun rumah ni Tulang Gomok ondi, mulak pakon indahan ondi. Hait ma in lalab ibagas uhurni.
Gakni tarbogei Inang ondi ma ra sahap-sahap na huparhasoman si Mahen. Mulak ratah ma use pardingatni bani pambaenan ni Tulang Gomok ondi hu bani, gabe itongos ma suratni hu bakku ase ulang soppat hutoruskon ayak ni uhurhu hu bani si Mahen. Gabe dihut si Mahen hona, hape sedo na soppat itandai si Mahen Bapani, botou ni amboruni in.

Mulak use hu bani nasinahapkon nokkan, in ma deba na dapot au gambaran ni Raja Raya sanggah panorang ni Tuang Gomok. Dong do sipujion, hape dong do parloleini marpangabak na tama hu bani botouni.

Dong an do (bahatan do) gambaran ni Harajaon Raya bakku sanggah panorang ni Oppungku, Tuan Sumayan dan margoran Tuan Hapoltakan, marimbang sanggah panorang ni Tulang Gomok pakon Tulang Kaduk. Sobali humbani na pabogei-pabogeihon martaringat namatua, ringgas do homa au mambasa asal ma dong barita pasal Oppunghin, Bapa ni Inanghin.
Sanggah ia ma Raja Raya, dob modom (marujung goluh) Bapani tahun 1889, ai ma Tuan Rondahaim na margoran Tuan Sinondang, na tarmurmur tarbarita igoran halak Tuan Raya Na Mabajan, hira soh ma porang i Simalungun mangimbang Bulanda. Tahun 1988/1889, marsiakuan ma Bulanda pakon Harajaon Tanoh Jawa, pakon Harajaon Siantar. Porang ni Dolog Silou mangimbang Bulanda pe soh ma. Sonai ma homa age Panei.
Talup-talup ididah Oppung Tuan Hapoltakan ondi ma gakni na so tolap be porangni mangimbang Bulanda, loja bei ma homa nasain dokah porang ni Tuan Raya Na Mabajan. Halani ai, ipindahi ma dalan ase ulang be itoruskon Bulanda mamorang Harajaon-Harajaon i Simalungun. Ulang be homa dong porang samah Simalungun.
Ai ma ase dob umbuk riah ni Gamot Harajaon ase ia gabe Raja Raya, age pe dong do saninani na mangalop gogoh hun Purba ase ia iurupi ia gabe Raja Raya, lang be marhitei porang Tuan Hapoltakan in paojakkon dirini gabe Raja. Tapi ihonrap ma Raja Purba. Ai m ase hujianari ma dong Puang Poso i Raya, nasipuang na ialop hun Purba. Puang Poso dassa boi, ai Puang Bolon domma manipat hun Harajaon Panei.
Tahun 1902, nini Tulang Taralamsyah , domma gan dos riah ni Raya pakon Panei manongos tonah hu bani Bulanda hu Batu Bara.
Tahun 1903 ihadearhon ma roh Pandita Theis, Pandita Evangelis hun Zending ni Jerman na i Tapanuli, marianan i Pamatang Raya, laho pajongjong sikolah pakon pararatkon Ambilan Na Madear. Tahun 1904 iteken ma Korte Verklaring (Perjanjian Pendek) pakon Bulanda, na manghatahon hot do Harajaon Raya panggomgom i Raya, tapi Bulanda ma simada kuasa anggo bani parsaoran hu darat ni Harajaon Raya. In ma use na ipaimbaru bani tahun 1907, rap pakon haganup harajaon na 7 i Simalungun.
Hunjia nari ukkab ma labah hu Simalungun. Lang be tutup songon sapari ondi, sanggah porang ni Tuan Raya Na Mabajan. Ai sadokah goluh ni Tuan Raya Na Mabajan ia, hira lape ongga Bulanda mandogei tanoh ni Harajaon Raya.
Ijia ma gakni mukkahni boi ipalopus boniaga hun Raya hu Penang. Ai ongga piga-piga hali martangat Bapanami ondi, isuruh Raja Raya ma gan Oppungnami ondi, Anakboru Raya, mamboan boniaga (balata, hotang, pnl.) hu Penang. Hira Oppungnami ondi ma gan par Raya na parlobei hu Penang. Bahat do gan ringgit pakon omas iboan Oppungnami ondi mulak hun Penang, boli ni boniaga ni on. Iondoshon ma in hu tongah, malas ma gan uhur ni Raja Raya.
Nini Tulang Taralam bani bukuni, Tuan Hapoltakan ia ma gan na parlobei humbani Raja-Raja i Simalungun na pajongjong rumahni songon poupou ni rumah na niidahni huppit topi laut. Igoran ma in Rumah Bosar. In ma na gabe Rumah Bolon use, halani Rumah Bolon sapari domma lambin buruk.
Tahun 1910, dihut ma homa Harajaon Raya pakon Harajaon na legannari i Simalungun padalankon aturan na so bulih be dong jabolon. Hunjia nari lang be dong jabolon. Pori dong pe na tong ihorjahon horjani hinan sanggah jabolon ia, hira panjuljul ni uhurni mando ai, lang be halani aturan parjabolonan.
Martuturian Bapanami ondi, dong hinan do maropat halak jabolon ni Oppungnami ondi. Tapi dob roh aturan na so bulih be dong parjabolonan, mittor girah do gan Oppungondi paganggangkon jabolonni ia hun rumahni, hassi pe bahaton do sidea in marsibaen jumani i talun ni Partayuban, huta ni Oppung ondi.
Dob hupatangkas use ipudian ni ari marhitei na mambasa nasinuratkon Pdt J. Wismar Saragih ondi bani ‘Barita ni Tuan Raya Na Mabajan’, hira dua masam do dalanni ase dong jabolon. Ai ma na itaban janah iayob halani talu porangni, atap na hona uhum halani parlahou na so tama barang halani lang targalarsi utangni. Ai ma ase boi do na dob jabolon hinan mulak use songon paruma. Deba boi do na jabolon hinan, hape dobni gabe Puanglima.
Humbani buku na legan, tarbasa au do homa, daoh paima roh Bulanda, gariada lape doppak Sumatera uhur ni Bulanda, pitah i Jawa pe hassa, ongga do gan i Tongging ipatuppu naniayob gabe jabolon. Sidea in ma iboan hu topi laut humpit Langkat sisonari, ijual bani partoloh, boanon hu dipar. Ijia gan, harganan do huda ase jabolon. Ai ma ase anggo dong na manggambarhon songon parjabolonan sisonai ai do parjabolonan ni Simalungun, hira mambaritahon Simalungun abad 18 do ia ai, sedo abad na parpudion, sanggah panorang ni Tuan Raya Na Mabajan. Atap hataonkon ma tene, legan do parjabolonan sitiga-tigaonkon (perdagangan budak nidokan) humbani aturan parjabolonan ni Harajaon-Harajaon i Simalungun sapari.
Sanggah Tuan Hapoltakan Raja Raya, ibobahon ma marrodi sin Raya manombei dalan. Tahun 1915 salosei ma dalan (jalan raya) hun Hutailing das hu Tigarunggu. Lambin roh bahatni ma boniagaonkon ni par Saribudolok hu Pamatang Siantar, mamottas Harajaon Raya.
Anggo ijia, na margareta horbou, hira na marmotor truk ma ai sonari. Hira paruma do partiga-tiga in, sonai age par gareta horbou in. Na bajoraon hinan dokah halani porang do lalab sapari ondi, mubah ma use, boi ma ipokkutkon marjuma atap marboniaga.
Hira sadalan do homa in pakon parrarat ni parsikolahan na nihoseihon ni Zending. Bani mukkahni, gogoh mangelek do ase ra marsikolah. Dobni lambin iparleilei namatoras ma pasikolahkon niombah.
Dob maruttol Pandita J. Wismar Saragih ondi manggogohkon ase sahap Simalungun ipakei i Sikolah Zending pakon i gareja, roh ma Pandita ondi mangindohon ase dihut Raja-Raja manggogohkon pangindoan in. Saud do marsibaen suratni Raja-Raja ondi hu bani Bulanda pagomoskon pangindoan in. In ma deba mambaen saud sahap Simalungun ipakei i Simalungun. Paima ai sahap Toba do.
Age pe gakni lalab do lang saud Kristen Oppungnami ondi, hira lang dong barita bogeionkon na ilanglangi parrarat ni hakristenon i Raya. Ai ma ase hundoras do hamajuon sadokah ia Raja Raya. Hira boi do iayak hamajuon ni par Tapanuli hassi dong do tar 50 tahun lobenan par Tapanuli manjalo Sikolah Zending. Bilanganni tongon bahatan ma sidea. Tapi prosentase ni na dob marsikolah, lang hatadingan Simalungun.

Tarsonai ma gambaran na dapot uhurhu pasal Harajaon Raya. Halani ai mahol tarjalo uhurhu anggo ihatahon ‘feodal’ do naijia Harajaon Raya. Halani martuan ma gakni paruma hu bani halak na susur hun Tongah, gabe ihatahon feodal, ipados pakon feodalisme na ongga dong i Eropa, na ongga dong i nagori na legan. Pori ni pe maningon goranon partuanon i Simalungun songon feodal, hinaotikni maningon idahon do hafeodalon ni in mamahei hasamata adat. Ai hira dos do in songon atur ni parhundul paradaton. Dong tondong, dong boru, dong sanina. Bani harajaon pe tarsonai do. Dong partuanon, dong paruma, dong jabolon.
In homa, anggo naparuhurhon nasinuratkon ni Pdt J. Wismar Saragih bani Barita Ni Tuan Raya Na Mabajan , na igoran ‘harajaon’ ai ma Partongah pakon Gamot-Gamot pakon Partuanon/Parbapaon. Partongah in do na igoran Raja, ‘Janami’. Songon goranni ai do homa ‘horja’ni, ai ma partongah. Lang hataonkon ‘absolut’ kekuasaanni. Ai maningon ialopkon do riah hu bani Gamot-Gamotni pakon Partuanon/Parbapaon. Dong do adat harajaon, maningon romban hu bani adat harajaon ai do ia padalankon kuasani. Bani piga-piga pahara maningon manungkun do ia bani Guru Raya (Guru Hutaon). Isobut Pdt. Wismar do homa, mambaen na saud pe Tuan Rondahaim gabe Raja Raya, halani na pandei do ia mambuat uhur ni Gamot-Gamot Harajaon. Tarlobih ma ai Rumah Tongah, halani hira Rumah Tongah do indung ni Gamot-Gamot in. Bahat do namin sanina ni Tuan Rondahaim na sihol gabe Raja, tapi halani domma hu bani Tuan Rondahaim uhur ni Gamot, lang tarkahua sanina ni in be.
Age panggoranion ni halak hu bani pe – ai ma igorankon halak ia Tuan Raya Na Mabajan, Tuan Raya Na Mabisang – ipatorang Pdt. Wismar do sedo halani bajan ni pamarentahanni, tapi halani ongga do isuruh sada halak tinggalak ragei i alaman bolag, talag homa, ipadar mataniari, iuhum lang saud ilahoi hatani hu bani Partongah, ai pag do nini ia mannahkon panuruni hu Buluraya, hape lang saud ilahoi. Dob isuhutkon bani Rumah Tongah, na lang be sonai ia anggo ipaluah do ia humbani uhumanni in, isuhutkon Rumah Tongah ma hu bani Partongah, ipaluah ma ia. Hunjianari ma igorankon halak Raja Raya in Tuan Raya Na Mabajan – halani bajan ni pandalankonni bani uhum. Ipudi ni ari use, gabe Puanglima ni Rondahaim do na hona uhum nokkan, halani isuhuni do padanni, pag do ia age huja ipadorabkon Tuan Rondahaim in.
Anggo nabasai homa buku-buku na leganari, daoh paima panorang ni Rondahaim, domma dong Harajaon Raya, ai ma dob mamungkah surut kuasa ni Harajaon Nagur.
Halani ai sin Nagur (=warga negara Kerajaan Nagur) hinan do pangisi ni talun Raya. Ipudi ni ari, ai ma dob jongjong Harajaon Raya, gabe sin Raya (=warga negara Kerajaan Raya).
Ipudi ni ari use, mamungkah tahun 1904, dihut ma Hajaraon Raya (pakon Harajaon-Harajaon na dong i Simalungun) ibagas gomgoman ni Bulanda. Bani sistem Pemerintahan ni Bulanda (atap Hindia Belanda, Nederland Indie), iakui do kuasa ni Harajaon Raya, tapi igoran ma in “zelfbestuur’ ibagas gomgoman ni Pemerintahan Hindia Belanda.
Tahun 1942 use, sompat ibagas gomgoman ni Jepang, tapi 3 tahun do hansa. Ijia pe hira dong pe Harajaon Raya, ai lape sompat iaturhon Jepang sistem pemerintahan sipil.


Harajaon-Harajaon i Simalungun

Hira girah do hubotoh, halani Anakboru Raya do Oppungnami ondi, Panakboru hun Rumah Bolon Raya do homa Inangnami ondi, martulang do au hu bani Purba Pakpak hun Rumah Bolon Harajaon Purba, halani tondong ni Garingging Rumah Bolon Raya do Purba. Sonai ma homa hu bani Purba Dasuha hun Rumah Bolon Harajaon Panei. Sonai do hu Rumah Bolon Sidamanik. Halani na marsanina do gan Damanik hun Rumah Bolon Siantar pakon Damanik hun Rumah Bolon Bandar (na tolu in do Harajaon Siantar), gabe tondong ni tondongku ma sidea in.
Girah do homa hubotoh na marsanina (sanina inang) do hanami hu bani Purba Tambak hun Rumah Bolon Dolog Silou, halani sanina ni Inangnami ondi do Puangbolon i Dolog Silou.
Sonai ma homani hu bani Purba Sidadolog par Sinaman. Dong do Panakboru hun Rumah Bolon Raya, sanina ni Inangnami ondi, na laho hu bani Purba Sidadolog hu Sinaman.
Ai ma ase humbani mungkah ni maruhur au, domma isuanhon hubagas paruhuranku, lang pitah Harajaon Raya hassa na dong. Dong do 7 Harajaon i Simalungun. Ai ma Raya (hupukkah manggorani humbani Raya, halani sin Raya au), Panei, Purba, Dolog Silou, Silimakuta, Siantar, Tanoh Jawa. Na balog pakon Raya, ai ma Panei ikehen, Purba pakon Dolong Silou iluan.

Lang pala gati martaringat Bapa pakon Inangnami ondi pasal Harajaon-Harajaon in. Sahali-sahali ma hassa. Deba ma ai, ongga do gan Bapanami ondi dihut hu Pamatang Purba rap pakon odoran ni Harajon Raya. Takkas do gan itandai par Rumah Bolon Purba ia, sonai par Rumah Bolon Silimakuta, par Rumah Bolon Dolog Silou. Martaringat do homa ia, Abang Saridin ondi pe gan gati do hu Purba pakon hu Silimakuta, marhuan-huan pakon nasituan ijai.
Anggo hu Siantar, hu bani Tuan Bandar (na mamangku Raja Siantar parpudi) takkas do panandaini, gariada marsitohuan do, ai Panakboru hun Rumah Bolon Raya, sanina ni Inangnami ondi, do bani.

Age pe namin sanggah danak pe au parsasap ni Harajaon-Harajaon in ganup, girah do sai marpanukkun uhurhu sonaha do sapari ase dong Harajaon-Harajaon in sapari. Mase homa soppong minop.
Ai ma ase asal ma dong buku na manasingati pasal in, ringgas do au mambasa. Ia lang pe hape hubasa tulimat, gendo pala turpuk-turpuk na boi mambalosi sukkun-sukkun nokkan.
Hubasa do piga-piga nasinuratkon ni halak Simalungun: Taralamsyah Saragih, TBA Purba Tambak, Damanik, J. Wismar Saragih, Guru Jason Saragih. Hubasa do piga-piga nasinuratkon ni na legannari (songon Sejarah Batak, Ahu Sisingamangaraja, Sejarah Aceh, Sejarah Kesultanan Deli, piga-piga artikel sinuratkon ni T. Luckman Sinar, Transcript ni Partingkian ni Tuan Bandar Hanopan nasinuratkon ni P. Voorhoeve, pnl.). Soppat do hubasa ...(buku ni Parlindungan...?)... tapi lang marosuh au mambasa halani hira namartuturian hu bani dakdanak do ibaen. Lang pala manosal au lang saud hubasa in, halani lang piga dokah hubasa ma nasinuratkon ni HAMKA na makkata – gariada pahirihon – buku in, marhitei na patongahkon argumen sejarah homa, daoh legan humbani nanipatorang ni si Parlindungan in. Niniuhurhu ma ibagas, in, sonaha ma in, hape domma dong piga-piga na saud jadi Sarjana, hape skripsini marpangussandeian hu bani buku ni si Parlindungan in.
Na malas tumang uhurhu mambasa, ai ma nasinuratkon ni Pdt. J. Wismar Saragih, “Barita ni Tuan Raya Na Mabajan”, tarlobih ma ai halani nini, ia nasinuratkon ni in dapotsi humbani 8 halak namatua, igorani sada-sada halakni, na dihut mangidah, mambogei, mangahapkon panorang pargoluhon ni ‘tokoh’ sejarah na margoran Tuan Rondahaim.
Ai ma ase harga do hubahen naskah nasinuratkon ni in. Huolos do mambaen naskah in mar-‘ejaan Indonesia Baru’. Lanjar hubahen ma homa ‘ejaan’ Simalungun na sihol patongahonku hu loulouan ni Simalungun, ai ma ‘songon panghatahonon panuratkonon’. Tapi ipudi ni ari manosal do use au patongahkon ‘ejaan’ ‘songon panghatahonon panuratkonon’ dob ibere Guntur Tarigan ondi pakon Voorhoeve ondi hatorangan, duppar hu bakku. Soppat do homa ase ‘terjemahan’ni ma gelah iterbitkon. Tapi, niniuhurhu ma use, dearan ma haduasi iterbitkon, ai ma sahap Simalungunni pakon terjemahanni. Sahali manghorjahon, dua tinembakni: itingkihon sahap Simalungun tahun 1936, ipatongah hu loulouan Indonesia barita ni Tuan Rondahaim in.
Hira humbani barita (sedo turi-turian, sedo legeda) na sinuratkon ni Pdt. J. Wismar in ma use au pahombarhon hu bani na ongga hubasa. Hupadomu-domu ma in ase dapot au na ginoran ni par sejarah ‘rekonstruksi’ ni sejarah Harajaon-Harajaon i Simalungun. Husuratkon ma in sahira ‘pengantar’ ni ‘Barita ni Tuan Raya Na Mabajan’. Haduasi ma in gabe buku ‘Rondahaim, Sebuah Kisah Kepahlawanan Menentang Pejajahan di Simalungun’
Halani domma husuratkon pardong ni Harajaon-Harajaon i Simalungun bani buku nidokan in, ra hira pangibulanni mando surathonon ijon. Ai ma sonon:
Ijia, dong nagorii atap harajaon margoran Nagur na bolag tumang gomgomanni. Nabotoh pasal in humbani partingkian ni Nagori Sina abad ke-6. Bani partingkian ni Marco Polo pe (abad 13) dong do isuratkon goran Nagore atap Nakur. Bani abad 16 ibaritahon Pinto do na roh Nagur hu Malaka mangindo pangurupion humbani Portugis na manggomgomi Malaka halani roh porang ni Aceh. Age pe bani barita in ihatahon saud do talu porang ni Nagur mangimbang Aceh paima roh pangurupion ni Portugis, tapi porangni do talu, anggo Nagur lape tapu, ai dong pe Nagur sanggah roh use porang ni Aceh bani bona ni abad 17, sanggah parjongjong ni Kerajaan Silou (dob iboruhon Nagur, janah dob dapotan pangakuan humbani Aceh).
Bani Encyclopei Ned. Indie isuratkon do homa, tolap do Nagur manlawan porang (invasi) ni Johor pakon Siak.
Lape piga dokah dob gabe harajaon, mussuh pabolah ma Silou. Ai ma ase soppat do dong Silou Bolag pakon Silou Dunia. Ipudi ni in ma use dong Harajaon Panei, Harajaon Siantar, Harajaon Tanoh Jawa. Humbani Silou nongkan ma homa mulgap Harajaon Dolog Silou, dob mangalop gogoh hun Raya. Ai ijia, Raya pe lang be partuanon ni Nagur tumang, domma gabe Harajaon (dob martondong hu Panei, lang be hu Nagur).
Halani hira ganup do boniaga hu topi ni laut maningon martuan hu Aceh, ipadear Silou, Panei, Siantar pakon Tanoh Jawa ma partuanonni hu Asih. Hira tahi ni Nagur do gakni deba ai, ase ulang mangasak Aceh hu pamatang ni Nagur. Ai ma ase lalab do lang rarat Islam hu gomgoman ni Nagur. Ai hira dob roh Bulanda do ase rarat Islam hu ganup parhutaan ni Nagur nahinan ondi. Napararatkon ai pe bahatan do par Mandailing na iparoh Bulanda hu kobun-kobun, ai domma lobenan Mandailing marsikolah janah marsaor pakon Bulanda na dob girah paojakkon panggomgomion i Minangkabau, Sumatera Barat, dob ai hu Tapanuli.
Na opat harajaon in ma (Silou, Panei, Siantar, Tanoh Jawa), na igoran Aceh Raja Maroppat (‘Raja Berempat Hataran’). Tarsonai do homa i Deli, dong ‘Datuk Berampat’, hira mangusihi na dob dong hinan bani sistem pemerintahan ni Aceh: ‘Tuha Peueut’ (i Aceh Barat), Pojo si Opat (i Gayo), Raja si Empat i Alas. Jadi sedo panggoran ni par Nagur in, lang homa na mangkatahon in hassa Raja i gomgoman ni Nagur hinan, tapi na opat Harajaon in ma na dob dear pardomuanni hu bani Aceh (tiba ‘Wali’ ni Aceh, ai ma Sultan Deli, na susur hun Puanglima ni Aceh).
Ijia ma gakni homa roh par Pakpak, Dairi, ai ma na gabe bona ni na marmorga Purba Pakpak pakon na marmorga Girsang. Bani mungkahni martuan hu Silou / Dolog Silou do sidea in, songon Singkes. Ipudini ari manundalhon arihan ma gakni. Sanggah porang ni Tuan Raya Na Mabajan hu Purba pakon hu Nagasaribu appa Singkes, lang bastu Dolog Silou. Gakni halani tondong ni Raya do Dolog Silou. Atap pe halani lang be martuan Purba pakon Nagaogsaribu hu Dolog Silou.
Talup-talup lambin surut ma kuasa ni Harajaon Nagur. Sanggah panorang ni Tuan Rondahaim (Raja Raya), dong pe sima-sima Nagur i Nagoraja (Nagur Raja). Bani “Porang Nagoraja” ni Tuan Rondahaim, iboan bala ni Raya ma Tuan Nagoraja hu Raya.
Anggo porang doppak Bulanda, hira satahi do Dolog Silou, Raya pakon Panei. Bani porang ni Rondahaim doppak Bulanda, ipadihut do nini par urang rih. Gakni par Purba pakon par Nagasaribu ma ai. Gakni halani ai ma deba ase tar humbahat Purba Pakpak pakon Girsang i Raya.
Age pe girah do domma satahi Bulanda pakon Deli, Langkat, Serdang Badagei, Padang, Batu Bara, Asahan, anjaha ipukkah Bulanda ma mambuka kobunni tahun 1870, anggo Harajaon-Harajaon i gomgoman ni Nagur hinan lalab do lang tarpanriahkon Bulanda. Bahat do harugian ni Bulanda mamorang Harajaon-Harajaon in (hassi pe gakni namin lape igogohkon Bulanda porangni doppak Harajaon-Harajaon in halani hottus mamorang ni Aceh (1873-1904).
Ibotoh Raja-Raja na i gomgoman ni Nagur hinan ma gakni na talu do porang ni Aceh mangimbang Bulanda, Raja-Raja in pe lang be sai manggogohkon porangni. Ai ma ase dob modom (matei, halani boritan) Tuan Rondahaim, hira soh ma porang i gomgoman ni Nagur hinan.
Dob dihut gomgoman ni Nagur hinan in gabe gomgoman ni Bulanda, lang be dong na manjua, ibaen ma Korte Verklaring (1907) hu bani na 7 Harajaon na iakui ni Bulanda dong i gomgoman ni Nagur in hinan. Bani administrasi ni Belanda use, igoran ma in ‘Simelungun’. (Sanggah Rajamin Purba ondi Bupati, igoran ma use ‘Simalungun’ bani administrasi pemerintahan). Hujia nari ma homa lambin ipasomal panggoranion Simalungun hu bani na 7 Kerajaan in, suku bangsa na mangiankon igoran ‘halak Simalungun’. Bani buku-buku pe, lang be igoran Batak Timur, lang be igoran Timoerlanden , tapi Simalungun ma.
Dihut ma use igoran halak Simalungun ganup na dos (budaya) adatni pakon halak Simalungun in, pori pe i Serdang do sidea (Pispis, Bah Ilang, Bangun Purba, Kota (Huta) Rih, Marubun Lokkung, Gunung Mariah, pnl.), pori pe i Karo sidea (Tongging, Sipitu Huta, pnl.).
Lang be pala homa ijijiki hunja hinan hasusuranni. Asal ma tarmados budayani songon Simalungun, hiraon ma in Simalungun.
Tapi gakni dong do na lang marosuh sonai. Dihut ma age Bulanda ondi, ase urah (efisien?) aturhononni. Boi do homa ase ibotoh na niparoh (transmigran) in, sipartoloh do sidea. Ibaen Bulanda ondi ma na sahira ihutan ni napinaroh ni Bulanda in. Ai ma na ginoran ‘Rajaihutan’ ni halak Toba naniparoh marsabah hu Tanoh Jawa (pakon Panei).

Hira boi do hatahonon, paima roh Bulanda tahun 1904, marhagogohon do halak Simalungun manjaga hajongjongonni na so ra martuan hu bani halak.
Dob iuhurhon Bulanda pabolagkon panggomgomionni hu Sumatera (ai ididah ma gakni hinadear ni tanoh laho mambuka kobun), marbois gogoh do Simalungun manlanglangi. Halani lang tolap be, rayatni pe domma dokah lang maratei torang akkap dokahni porang, ra ma Harajaon-Harajaon Simalungun ihonrap Bulanda.
Hira soppong do parmubahni in bani pargoluhon. Na oruk hinan labah dompak pardarat ni Simalungun, hape tokkinin ukkab. Ididah pangisi ni Nagur hinan ondi ma domma daoh ia tading humbani hombar balogni. Daoh tumang tading humbani silopak mata na roh marpahean na majagiah, tongam janah tunggung idahon. Makkatarolos ma mangayak gendo boi usih hu bani na baru nididahni in.
Bani na marlumba mangayaki hamajuan nidokan, sai dong ma na lang tuk gogohni, tias ia. Tapi sai dong ma na jajat, na hurang podas namin jumpahan hamajuon.

Hira tarmados do sonin bani ganup harajaon na 7 i Simalungun. Hagogohon (kuasa) ni Harajaon lambin surut ma. Sonai ma age partuanon, hira panggoranion mando, songon panggoranion bani tutur. Ia sibiak tulang diri na partulang. Ia sibiak partuanon na partuan. Paruma hinan pe boi ma surung humbani partuanon anggo tarayaksi do hamajuon.
Sistem ni pamarentahan pe mubah ma. Ai anggo nabasa nasinuratkon Pdt. J. Wismar Saragih ‘Barita ni Tuan Rondahaim’ , ai ma pasal Aturan i Lopou pakon i Rumah Bolon ari-ari, pasal Pamarentahan pakon Panguhumon ampa pasal Parhorja Na Legan-Legan, paima panggomgomion ni Bulanda lape dong Pangulu Balei, ai ma sahira Sekretaris Daerah ni Kabupaten sonarion. Pangulu Balei in hataonkon do Pegawai Negeri ni Pamarentah Hindia Belanda, ai hun Landschaap do gajini, sedo humbani kas Harajaon. Panguhumon (Pengadilan) pe lang be gok bani Harajaon, tapi Pengadilan Negeri ma. Gariada, Raja pe mar-besloit (surat keputusan pengangkatan) ma humbani Pamarentah Hindia Belanda, gabe lang be marondolan hu bani adat harajaon.
Tar 40 tahun pe panggomgomion ni Bulanda, soppong ma use roh Nippon (Jepang) ondi. Makkatarsonggot ma use halani mubah panggomgomi tongkinin. Bulanda hinan do panggomgom, hape Nippon ma use. Lambin surut ma hatunggungon ni partuanon ondi, sonai age gamot. Anggo sanggah Bulanda, hira dong ope hasurungon ni Partuanon pakon Parbapaon. Tapi dob roh Nippon, hira lang be dong surungni.
Pori dong pe paruma na soppat mangahapkon mattinni hamajuon sadokah Bulanda, gabe hira lang be dong artini dob roh Nippon.

Halani sonin do gambaran na dapot uhurhu pasal Simalungun panorang hadakdanakonku, lalab do lang boi huarusi mase ihatahon dong feodalisme i Simalungun lanjar in ibaen sidalian marrevolusi ganup partuanon, dihut pakon na padei-pandei, na dob gijang sikolahni, bani masa ni Revolusi Sosial nidokan.


Revolusi Sosial

Danak pe au sanggah porang ni Nippon (Jepang) (ipungkah tahun 1942), sonai na soppat sidea panggomgom (1942-1945).
Talup-talup ipaturut sidea do Raja-Raja na dob dong jumpahsi, tapi maningon unduk hu bani Nippon ma.
Lang pala homa gati martaringat namatorasnami ondi pasal in, sobali pargoluhon na parngit tumang gan. Mangarou haparngiton do ganup.
Tapi, pangkorhon ni parroh ni Nippon in, mulak bei do gakni sin Raya hu huta. Ai soppat do i Medan Abang Saridin ondi paima roh Nippon. Sonai homa Bapa-anggi Rajin ondi, sianggian nasi Bapa ondi. Hudingat pe ai rossi sonari, sapari ongga do dihut au hu Medan. Huppit Glugur do Bapanggi ondi marrumah. Manlaosi titi gantung do hudingat hanami ase das hu rumahni. Rokkonsi ma soppat Abang Saridin ondi.
Ongga do dong na martaringat bakku, gan, ongga do horja i ‘Bata’ Abang Saridin ondi. Ia ma gan suruhon manaruhkon sipatu hu rumah-rumah ni Bulanda na i Medan, halani ibotoh do marsahap Bulanda.
Kaka Sinta ondi pe, ai ma botouhu sikahanan, bungatubuh ni namatorasnami ondi, soppat do horja i Rumah Sakit kobun i Rambutan, donokkon Tebing Tinggi. Paima marujung goluhni tahun 2002 (1 Oktober) ondi, soppat do isuratkon pargoluhoni. Humbani na sinuratkon ni in ma (tanggal 24 Juni 2002) hubuat barita ni pargoluhonni sibasaon i loulouan horja sayur matua. Ase lambin takkas naha pargoluhon ni halak Simalungun panorang ia, lanjar deba humbani barita pargoluhon ni in ma gelah hupatongah ijon:
“Rap pakon Oppungni do inang on (ai ma Kak Sinta na sayur matua on) humbani etek-etekonnari das hu bani na marumur 10 tahun, ai ma Oppung Puang Payung nokkan, ase dong hasoman ni oppung ni in, ai boru sasada do inangni. Age pe rap pakon Oppung ni in ia, tapi lang ipamanja ia, gariada podah ni Oppung ia ma na bahat membentuk kepribadianni. I Tombak Sihala do oppung ni in marianan. Ai ma ase marsikolah hu Merek Raya do ia sapari.
Itoruskon do sikolahni hu Zending Meisyesvervolgschool (Sekolah Kepandaian Putri) i Pematang Siantar, tapi lang tammat. Sihol pe namin uhurni marsikolah, tapi sundat halani lang tarbalanjai namatorasni.
Dobni soppat do ia masuk hu Sekolah Perawat i Kabanjahe. Tapi ai pe lang homa boi torus, halani tutup do sekolah in pangkorhon ni na porang Bolanda pakon Jerman i Eropa (Perang Dunia II).
Sonai pe marusaha do ia torus ase boi horja i Rumah Sakit. Dobni, saud do ia horja i Rumah Sakit Perkebunan Rambutan, tapi lang homa dokah, ai bani parroh ni Jepang (Maret 1942), itangkapi ma Bulanda hun Rumah Sakit ai, sidea pe marharawa ma.
Sanggah na i Rumah Sakit Rambutan in ma ia, hotop do roh Rasyiman Saragih ondi manrohisi. Sonai ma age sanggah parroh ni Jepang, Rasyiman Saragih ondi do manrohi sidea hu parharawaan, lanjar hunjai ma sidea rap pakon sadanari anakboru hasomanni borhat mardalan nahei mulak hu Raya, mamontas hun Raya Kahean.
Sanggah parroh ni Jepang ia ma domu riah ni sidea pakon Rasyiman Saragih ondi martongahjabu. Ihadearhon namataros ma homa riah ni sidea in. Manjalo pasu-pasu partongahjabuon ma sidea bani ari 19 Juli 1942, nanipadas ni Pdt. J. Wismar Saragih ondi.”

Age pe tahun 1942 do porang ni Nippon, tapi domma gakni mamukkah humbani 1939 domma marpakkorhon porang ni Jerman i Eropa das hu Raya. Ai hudingat pe ai iengen-engen namaposo ijia tonggo ni sada Sintua i gereja Pamatang Raya. Nini bani tonggoni on: Ham Bapa na i nagori atas, porang do sonari i dipar.... dob ai marganjang ma tonggo ni in, igorani ma aha na tarbotohsi pasal porang in, sonaha pangkorhonni hu bani sin Raya.
Marimbang pardokahni Bulanda manggomgom Harajaon-Harajaon i Simalungun – 40 tahun do hassa namin – tongkin do hatahonon Nippon manggomgom, ai 3 tahun dassa. Tapi bahat do pakkorhonni.
Lang piga hinan be jolma na mardingat porang ni Tuan Rondahaim mangimbang Bulanda. Pori pe dong na mardingat ai, age Bulanda ondi, mukkah lupa ma jolma, na mangimbang Bulanda do porang ia. Gariada ongga do martaringat Bapanami ondi, iparhatongon Tulang Pan Gamsen Saragih Garingging homa bani nasinuratkonni dob gabe ‘tokoh’ Simalungun ia i Jakarta, ongga do ipamasa i Siantar hira pardingatan bani Tuan Rondahaim ia, sirsir pataridahkon bala na marhuda (kavaleri), iparoh ma sipasuman ni bala na marhuda in hun parhutaan “BPM” na i lambung ni stasion, mamottas hun lobei ni Siantar Hotel, laho hu tanoh lapang Simarito (na gabe Lapangan Adam Malik), ianan horja pardingatan partubuh ni Ratu Wilhelmina. Ijia ma gan homa ipatortor buei tumang garama pakon anakboru (‘tarian massal’) manortorhon ‘Ilah Bolon’.
Hape lang piga dokah dobsi in, roh ma porang. Tokkinin do, mittor lang be taridah Bulanda. Na dob marsikolah janah pandei marsahap Bulanda mittor minop halobihanni humbani simbuei. Mangidah ulah ni Jepang ia, urah manampelengi jolma, bajoraon bei ma. Na lang sai dong sikolahni, boi ma lambin pataridahkon diri asal ma unduk bani soridadu ni Jepang ondi, boi arahkonon marporang. Ijia ma gakni ipungkahkon na marbaris-baris, hira tentara.
Tapi na deba, mabiar do palopas niombahni dihut marporang. Halani ai ma gakni ase ijia humbahat do na girah mambuat boru ase ulang ipadihut Jepang marporang. Isurahon jolma ma gakni ase soh porang ia. Sura-sura ai ma gakni mambahen ijia bahat goran ‘aman’, songon Riahman (goran ni anggiku sianggian pakon saninaku niombah ni sanina ni Bapa), Sariaman (goran ni saninaku niombah ni Bapanggi).
Lang piga dokah ope, talu ma porang ni Jepang. Das ma barita na manghatahon ‘mardeka’ ma Indonesia.
Malas tumang ma gakni uhur ni jolma. Ai gok do tanoh lapang Pamatang Raya sanggah ipamasa ‘rapat umum’ mangalo-alo na mardeka on.
Lape piga dokah dob na mardeka on – tar 6 bulan pe – roh ma use namasa, isayati ma Raja pakon piga-piga partuanon. Lang pitah i Raya tapi bani ganup Harajaon na legannari, bani ganup Sumatera Timur tene. Revolusi Sosial ma ibaen goran ni horja na manayati jolma in. Lappani, mangagouhon feodal. Na feodal, ai ma ganup partuanon, ipukkah ma ai humbani Raja pakon partuanon na susur hun Rumah Bolon. I Simalungun, ganup sagala ‘tuan’. I Sumatera Timur, ganup sagala ‘tengku’ pakon panggoranion (=’gelar’) na legannari.
Hassi pe danak pe au ijia, domma hubotoh marhitei na pabogei-bogei parsahapan, Barisan Harimau Liar do na manayati jolmu in i Simalungun. Dong do barisan na legannari, tapi hira lang pag manlanglangi na masa in. Ai piga-piga anggota ni barisan na so Harimau Liar ihira feodal do homa, deba hona sayat do.
Ijia ma gakni ai, nanibaritahon ni Abang Dja Sarlim Sinaga bakku i loulouan riah tongah jabu i rumahni i Jl Pejompongan, Jakarta. Ai pe ongga hutangar barita in, Inangnami ondi lang ongga tarsingat. Nini Abang Dja Sarlim on, Inangku do gan na paluahkonsi ase maluah ia humbani ‘revolusi’ ondi . Tarbotoh Inang ondi ma gan na itakkap Harimau Liar ia. Roh ma Inang ondi, isuruh ma ipaluah. “Anakku do in”, nini Inang ondi gan. Gakni sakkan do tuturni Inang bani na manakkap on. Halani lang ra Harimau Liar on paluahkon, nini Inang ondi ma use:”Au pe anggo sonai takkap hanima ma. Lang anjai misir au hunjon anggo lang huboan Dja Sarlim on mulak hu rumahku”. Jolak ma gakni na manakkapsi on, ibere ma iboan Inang ondi ia mulak hu Partayuban. Hundokah do gan Abang Dja Sarlim in i Partayuban. Nini Abang Dja Sarlim ma mangujungi: “Halani Atturang namarombah ambia on ma ase lang saud au matei ijia. Anggo hasomanku na rap itakkap, matei do saud, lang pala hupatugah ise goranni. Na manakkap hanami ia pe lang pala hupatugah goranni”.
Gakni halani danak pe au sanggah masa panayatonkon in, lape sai huarusi aha namasa in. Hudingat ijia, siporluhonon sonaha ase bassah humbani panayatan in.
Tapi dob saud bassah, lambin sukkun-sukkun do au ibagas uhurhu, mase boi masa sonin ijia. Ai ma ase ringgas do au pabogei-bogei halak na martaringat pasal in, age pe na deba huidah lang marosuh martaringat pasal in. Dong ma ai na mabangor pangahapni anggo idingat ma dorunni in. Dong do homa na ipalembang parsahapan halani dihut do gakni ia ijia bani barisan ni namanayati jolma in.
Bani mukkah ni ondi, lape sai ra halak marbuali pasal in. Age pe suhar do bani ahapni panayatonkon in, sip dassa ia, halani bahat pe jolma na dihut bani BHL ondi na jadi jolma na tarhundear parhundulni i masyarakat. Dong na dapotan ‘tanda jasa’, dong na dapotan jabatan. In homa hira na sah do namasa in, goranni pe “Revolusi Sosial”. Dihut do in marjasa pajongjongkon Republik.
Ai ma ase ongga do gan i Jakarta, sanggah laho hu langgatan ma sada Sintua laho marambilan, mittor misir ma homa sahalak kaluar hun parmingguan in, gan halani idingat ma gakni masa panayatonkon sapariondi, lape tarjalo uhurni marambilan Sintua in hun langgatan.
Lambin dokah lopus na masa in, lambin nabotoh ma use sonaha parripas ni Raja-Raja ondi. Dong do deba rossi sonari lang nabotoh ija isurukkon atap iayubkon bakkeini. Bani buku-buku sejarah perjuangan pe ihira do Revolusi Sosial in sada bagian ni Revolusi Kemerdekaan Indonesia.
Sanggah dihut au makkobashon horja mangokkal holi-holi ni Tulang Kaduk ondi, martaringat ma piga-piga ‘saksi mata’. Dong do sahalak na marbarita, dihut ma gan ia hu Manakraya rap pakon piga-piga halak pasukan. Isuruh ma gan ia paimahon i sirpang Manakraya. Lang ibotoh mangaha sidea hujai, ai gakni pangkatni ma sitoruhan. Dob mulak hasomanni on hun Manakraya, naik ma gan ia use huatas motor, tapi bani motor na sada nari do hasomanni on pakon natinakkap hun Manakraya nokkan. Dob das i Hutailing, i titi Bah Bakkuou, isuruh ma gan motor ni sidea manoruskon pardalanan hu Sibuntuon, halani ijai do gan ‘appel’. Tading do i Hutailing on sada motor nari ai ma namamboan tinakkap nokkan. Sanggah idalan in pe gan itangar husip-husip, Tulangni do hape na itakkap on, ai ma Raja Kaduk ondi.
Das sidea i Sibuntuon, ididah ma domma bahat roh na ‘appel’ in. Lang piga dokah, roh ma barita na manghatahon laho roh TKR, ai ma tentara ni RI, sedo barisan rakyat songon sidea in. Mabiar bei ma gan sidea in. Ia pe mabiar ma. Itadikkon ma sipsip Sibuntuon, mardalan nahei ma ia sahalaksi hun huta na sada hu huta na sada nari, laho mulak hu Raya, dobni das ma ia i huta Raya Tongah. Hunjai ma ia mulak marponop-ponop hu hutani.
Marbarita ma homa sahalaknari bakku. Gan marlajar garama pe ia ijia. Tudu ma sanggah i Hutailing ia, marponop ma ia bajoraon, halani roh TKR. Humbani parponopan ni on, ididah ma gan TKR ondi mangakkat bakkei ni Tulang Kaduk ondi hun Bah Bakkuou in, dob ai iboan sidea ma hu Siantar. Ai ma ase i Siantar do isuankon Tulang Kaduk ondi.
Hupabogei-bogei ma ia namanguluhon Harimau Liar ondi ai ma Saragih Ras. Igoran ia Saragih Ras halani par Tiga Ras do ia.
I Raya ijia ihatahon do ia in halak Toba. Tapi ipudian ni ari use hubotoh ma humbani na martaringat, hape gan sindohor ni Raja Panei do Saragih Ras in. Dong hinan do gan domdom ni uhurni bani Raja Panei. Anggo sonai do, nihurhu ibagas, tarhatahon halak Simalungun do, na susur hun Toba hinan, marhuta i Tigaras, tanoh ni Harajaon Panei.
Anggo i Raya, hira lang ongga hutangar na marmorgahon morga ni Toba na mardas-tangan sanggah ‘Revolusi Sosial’ nidokan. Na hona sayat pe dong do gakni sahalak namarmorgahon morga ni par Tapanuli, Solopsiner gan horjani. Gariada boi do hatahonon, sedo halak, diha-diha do na mardas-tangan ia. Ai ma gakni ase sip bei do rossi sonari. Dihut ma deba ai halani na mardas-tangan ia hira lang dong na soh i Raya, tapi lajang do daoh hun Raya, deba ma ai hu Jakarta, dong do na hu Bandung, dob Penyerahan Kedaulatan ondi (1950).
I pudi ni ari lambin nabotoh ma goran-goran ni piga-piga na hataonkon tang manranggihon ‘Revolusi Sosial’ nidokan. Tapi paima G30S/PKI ondi, marhusip-husip pe halak manggorani, halani sidea in mulgap do use sanggah na manggargar ondi PKI i Indonesia on.
Dobni pe, ai ma sanggah parboisni PKI ondi, sanggah ‘penumpasan’ bani G30S/PKI ondi, marmagouan ma pambobai ni ‘Revolusi Sosial’ nidokan ia. Deba nabotoh do takkas hona bunuh, na deba magou lang nabotoh huja isurukkon barang iayubkan bakkeini. Lambin buka ma mata ni jolma, ulah ni PKI do gakni tongon ‘Revolusi Sosial’ ondi.
Sanggah Anggota DPRD Sumatera Utara ondi au, pag ma hasomanku samah DPRD manarsingati ‘Revolusi Sosial’ in. Ai bahat pe ijia hasomanku ‘manusia si tolu zaman’, ai ma na mangahapkon zaman Bulanda, zaman Jepang, zaman Merdeka. Dong na soppat dihut latihan ni Jepang, dob ai TKR na jadi TNI use. Dong do soppat dihut marrevolusi nidokan, tapi gan lang dihut ia mardas-tangan manayati jolma ondi. Dong do na domma polisi hinan humbani zaman Bulanda ondi, pangkat sanggah na rap ia hanami Anggota DPRD aima Kombes (Komisaris Besar). Tapi satahun dassa ia aktif, dob ai boritan ma das hu bani na salosei periodenami. Halani tong pe au Anggota DPRD periode paduahon, ongga do roh ia hu DPRD marsombuh sihol. Domma jorgit use ia dob lang be Anggota DPRD. Nihurhu ma ibagas, na so tahan do gakni nasahalak on paidah-idah ulah ni halak sondahan on. Ai dob i DPRD ge ia, ididah ma sonaha ulah ni par PDPSU (Perusahaan Daerah), madotei ma gakni uhurni, ai lang sonai didikan bani sanggah Bulanda ondi, ai ma gakni ase boritan ia.
Humbani na martaringat in ma hanami, hubotoh na songgotan do TKR sapari, lang ibotoh sidea panayaton horja ni barisan rakyat in. Pitah komandan do gan na mambotoh na laho masa in, tapi ipasip. Dob masa pe ase songon na tarolos TKR mangintopi ase ulang roh parahni ‘Revolusi Sosial’ in. Ai pe mangintopi dassa, sedo paulakkon ase mulak use Kerajaan/Kesultanan na irevolusi ondi. Gariada in ma dalan ni tentara manjamah pemerintahan sipil i Sumatera Timur, marlappa ‘keadaan darurat’.
Sanggah Anggota DPRD in ma au (periode patoluhon) ibere Raja Syahnan, Ketua DPRD, bakku bukuni ‘Dari Medan Area ke Pedalaman dan Kembali ke Kota Medan’. Hira buku in ma na parlobei hubasa, pag ma ia mangkatahon:”Sebagai catatan, belakangan baru dapat diketahui bahwa gerakan ini (maksudni ‘Revolusi Sosial’) diatur dan dilaksanakan oleh unsur-unsur PKI”.
Domma namin dapot uhurhu hinan na ulah ni Komunis do ‘Revolusi Sosial’ nidokan in. Ai dob huparlajari sipsip ajaran ni Komunis sonai sejarah ni piga-piga revolusi i sab dunia on, hira pag do au mangkatahon, revolusi a la komunis do ‘Revolusi Sosial’ nidokan in. Ai ma ase age pe lang sonai nini par sejarah, bani piga-piga parbualan, pag do au mangkatahon sedo Peristiwa Madiun (1948) tang na parlobei ‘percobaan’ ni PKI, tapi ‘Revolusi Sosial’ i Sumatera Timur do (1946). Na paduaon do Peristiwa Madiun. Napatoluhon G30S/PKI.
Ai ma ase dob hubasa nasinuratkon ni Raja Syahnan in, Dinas Sejarah ni TNI homa penerbitni, arap tumang do uhurhu lambin dong namin patakkashon in. Ase ulang namin masa sisonin hunjon hujanan. Ai na urah do bahenon ni jolma lappa pajobuhon songon cara ni komunis in. Lang maningon komunis halakni, ise pe boi do, ituntuni barang lang ituntuni. Ai ma marhitei na mambaen pertentangan ‘kelas’. ‘Kelas’ nidokan in boi do feodal, boi do habayakon (kaya-miskin), boi do buruh-majikan, boi do orde baru-orde lama, boi do orde baru-reformis, boi do agama-agama, boi do suku hu suku. boi do ras hu ras, boi do pendatang-putra daerah, atap aha pe tene asal ma napatubuhkon pertentangan, lappa mambaen revolusi.
Lang pala mahua namin anggo tongon do dong ‘kelas’ nidokan in. Gari ai, hira lang tarjalo uhur anggo perbedaan ‘kelas’ isaloseihon marhitei na marsibunuhan.
Ai ma ase na taroto do niniuhurhu ijia ondi halak Simalungun (atap Toba na i Simalungun) na mambaen ra sidea ondi marsisayatan. Ipaoto-oto komunis. Ai age pe dong Raja-Raja pakon partuanon i Simalungun, sedo, atap hinaotikni lang be feodal sidea. Lang feodal, halani humbani sapari, dong do adat harajaon na mambaen lang songon feodal nidokan. Pori songon na feodal idahon, pambaen ni Bulanda ondi do deba ai, halani iagan Bulanda ondi songon Raja i Eropah Raja i Simalungun. Taridah do ai humbani asas ‘domein’ na i Eropah, sonai ma homa nihurni i Simalungun, Raja do oppungan ni tanoh, sedo hulanan sahuta (hak ulayat). Ai ma dalan ni sidea mangindo tanoh hu bani Raja laho mambuka kobun.
Biak feodal nidokan pe, pori dong hinan, lambin daoh do surut dob 40 tahun Bulanda manggomgom, tarlobih ma dob 3 tahun Jepang manggomgom.
Ai ma ase lappa do feodal ibahen komunis ase boi sidea pamasahon ‘Revolusi Sosial’ nidokan.
Tokkin do namin ‘Revolusi Sosial’ in, tapi irik hujin porang ma use halani mambahen ‘Aksi Militer’ ma use Bulanda na sihol manggomgom mulak dob talu Jepang. Tambah use ma lappa panayatonkon, ai ma na margoran ‘nika’, mata-mata ni Bulanda. In ma use mambaen lang pitah feodal pakon mata-mata boiskonon, tapi rumah pe isogsogi ma. Igoran ma in ‘bumi hangus’.
Dob aha pe lang dong be, surut ma TNI pakon Barisan Rakyat ondi hu Tapanuli. Soh ma porang i Simalungun hassi pe anggo i Tapanuli torus do. Ia lang porang mangimbang Bulanda, porang samah Barisan Rakyat. Mangarou do tongon par Tapanuli, tapi lang songon dorunni par Sumatera Timur, lang songon dorunni Simalungun.
Soppat do namin songon na pahosahkon Simalungun sanggah jongjong NST (Negara Sumatera Timur) ondi. Dihut ma Simalungun bani NST in. Tapi halani in ma use dorun Simalungun (sobali na dihut surut hu Tapanuli). Ai sagala na dihut bani NST ia, ‘kaki basah’ ma goranni, na marsining ma sidea in secara politik, dob Penyerahan Kedaulatan (1950). Diatei do dong piga-piga halak Simalungun na dihut hu Tapanuli (RI nidokan). Sidea in ma na boi dihut dob Penyerahan Kedaulatan ondi.

Pangujungini

Boi hataonkon, kartu identitas do KTP (Kartu Tanda Penduduk). Marhiteihon na patidakkon KTP, hira na patidakkon ise do diri simada KTP in.
Otik do hassa identitas na ipatidak bani KTP. Tapi humbani na otik in, boi do hape marganjang nidokni.
Songon na dob husobut mamungkahkon sahap on, Bani KTP-ku tarsurat i Pamatang Raya do au tubuh tahun 1937. Halani ai, soppat do hape au sin Raya, halani sanggah dong ni Harajaon Raya do au tubuh. Halani marhuta hinan i Partayuban, janah Oppungku do manombei huta Parhutaan, goranon ma au sin Raya par Paryuban.
Daoh paima partubuhku, domma ipakei panggoranion ‘halak Simalungun’ hu bani pangisi ni na 7 Harajaon gomgoman ni Bulanda. Halani ai goranon ma au halak Simalungun.
Bani tahun 1945 use, imungmungkon bangsa Indonesia do hamerdekaonni, jongjong ma Negara Republik Indonesia. Halani halak Simalungun pe dihut do igoran bangsa Indonesia ai, goranon ma homa au halak Indonesia (janah warga negara).
Ai ma identasku, ai ma au. Lang na hupabaen-baen ai. Lang nahupabaen-baen ase tahun 1937 au tubuh, gabe danak pe au tingki porang ni Indonesia pasaudkon kemerdekaanni, gabe lang tarbahen dihut au bani porang in (atap dihut ipaoto-oto komunis gabe dihut manayati partuanon sanggah ‘revolusi sosial’ nidokan). Lang na hupabaen-baen ase halak Simalungun partubuhku. Ambit boi do hupabaen-baen, atap rahanan do halak Jawa hinan, ai halak Jawa ma tang sibahatan pagorini marimbang suku-suku bangsa na legannari i Indonesia on (pangahani pe lang bilangan ni halak Simalungun (sonari on tar 500.000 halak i sab Indonesia on) marimbang bilangan ni halak Jawa).
Halani ai ma ahu, janah, diatei tupa ma, dong do bakku biak ni hajomalon sihol patuduhkon identitas, janah ai do panjuljul ni uhur ase marbois gogoh jolma patuduhkon na dong do dirini janah tong mulgap (eksis), marpala-pala ma au patidakkon identitashai: sin Raya do au (hassi pe dobni gabe par Raya mando), par Partayuban (hinan) do ahu, halak Simalungun do ahu, bangsa Indonesia do au.
Diatei tupa ma, girah do tarjolma au, ai girah do hubotoh, sedo na hubahen ase Simalungun au, ase Indonesia au. Tapi partubuhku do mambaen Simalungun au. Itaktakkon Naibata au tubuh gabe Simalungun, itaktakkon ase Simalungun au. Ibere Naibata do homa panjuljul ni uhur bakku ase ulang ra au gabe jolma sibuang-buang ni Simalungun, hanggou torih-torih lang martontu hajolmaonni.
Halani Simalungun do au, hupala-palai do ase saud au Simalungun. Dos do ai pakon hajolmaon. Halani domma jolma diri, hana hu hasiangan on, napala-palai ma ase tongon joma, ulang jol hansa. Ai ma marhitei na patotapkon hajongjongon, parhundul, i loulouan hajolmaon. Sonai homa i loulouan Simalungun, mangihutkon adat Simalungun pakon hasomalan na legannari na dob nihadearhon ni hajolmaon Simalungun.
Halani Simalungun do au, lang marosuh uhurhu gabe suku sibuang-buang ni Indonesia Simalungunhin, ase ulang dihut au gabe joma sibuang-buang, huja pe lang das sobali hu (bangsa) Indonesia. Hu (bangsa) Indonesia pe lang das, halani suku-suku bangsa na dong i Indonesia on do ase dong bangsa Indonesia.
Ai ma hujolom poltik. Pori pe lang tarbahen au patimbulhon Simalungun, gendo ulang mandoruni, ulang dihut mangunobkon.
Halani Simalungun do au, hupala-palai do manandai ise anjaha aha Simalungun. Ai nini na dob tuha hajolmaonni, porlu do gan natandai diri-diri. Sonai ma age Simalungun, anggo Simalungun do diri, porlu do botohondiri ise anjaha aha Simalungun. Dob lambin hubotoh ise anjaha aha Simalungun, lambin malas do uhurhu gabe Simalungun, halani dong halobihanni humbani na legan (hansi pe dong bei do namin halobihan ni buei suku/bangsa).
Ia dong hudidah na hurang bani Simalungun, huetong do ai hahuranganku. Sipadearonku ma hape ai. Lang halani hahuranganni ai gabe huambukkon Simalungun. Ai lang boi huparnalang na Simalungun do au. Lang homa tarpaubah au ase lang Simalungun au. Halani ai, lang tarbahen lang – lang dong pilihansi – maningon padearonku do. Gariada, atap halani ai do ase itaktakkon Naibata au gabe Simalungun.
In homa, dob hupapangkei pardalanan ni Simalungun, hudidah ma na holong do atei ni Naibata bani Simalungun. Dihut age hu bakku. Halani ai, mintor pag ma gakni au marnalang Simalungun. Lang, ale. Daoh ma ai humbakku.
Halani Indonesia au, hupala-palai ma ase dihut au patimbulhon Indonesia. Pori pe lang tarbahen au patimbulhon Indonesia, gendo ulang mandoruni, ulang dihut mangunobkon. Hapala-palai ma homa manandai ise anjaha aha Indonesia. Ia dong hurangni, hahuranganku do au. Sipadearonku ma ai. Lang halani hahurangan ai huparnalang Indonesia.
Dong do surungni dihut au (pakon halak Simalungun) ipadihut gabe Bangsa Indonesia. Ai marhiteihon sonai, ganup Indonesia do ‘tanah air’-ku, lang pitah talun ni Harajaon na 7 ondi hassa, lang pitah gomgoman ni Harajaon Nagur ondi hassa.
Hataridahan ni ai boi do dapot hita anggo ra hita mangkawah hupudi, hu barita parlajangan ni halak Simalungun sapari ronsi nuan on. Hudingat do megah ni Bapanami ondi mantuturihon na ongga Oppungnami ondi lajang hu Penang, isuruh Raja Raya mamboan boniaga. Hira ia ma gan sin Raya na parlobei lajang Penang, mulak hu Raya mamboan ringgit buei boli ni boniagani, ondosonkonni hu bani Raja Raya.
Sonai do homa sanggah na laho Oppung Guru Jason Saragih ondi marsikolah guru hu Depok (Seminare Depok) tahun 1911. Hira ia ma gakni na parlobei mandipar hu Pulou Jawa. Sai ai ma sahap-sahaponkon ni jolma ijia akkap megah ni dong halak Simalungun tamatan Depok.
Dob 1950 (dob ‘Penyerahan Kedaulatan’) nidokan, tar dong ma piga-piga galak Simalungun missah hu Jakarta. Gariada dong ma halak Simalungun napajongjongkon sada usaha i Jakarta, ai ma Joramel Damanik ondi. Hunjia nari marnunut ma halak Simalungun missah marhuta hu Medan, Jakarta, hu sab Indonesia on.
Dihut ma au deba na missah in ipudian ni ari (1956). Mulani hu Jakarta, dob ai hu Bandung (1960) dob mambuat boru au. Hira sanggah ia ma ipungkah dong parmingguan ni halak Simalungun i Jakarta. Dong homa Orkes Parlajang pakon Orkes Bintang Na Rondang mamboankon doding inggou (pakon hata) Simalungun hun RRI Jakarta. Dong na manerbitkon Majalah Panastas (ai ma Abang Saralen ondi, ipadihut au mangurupi).
Hudingat ma ai sanggah na missah au hu Bandung, domma dong ijai partumpuan ni halak Simalungun na margoran ‘Sauhur’. Ai ma mamungkahkon partonggoan ni halak Simalungun (hassi pe namin Ketuani, ai ma Tulang Rasiaman Damanik (ondi), siparugama Islam do. Lang piga dokah ibaen ma parmingguan ni halak Simalungun. Sonin ma parjongjongni dong HKBPS (dobni gabe GKPS) i Bandung tahun 1964 ondi. (Songon na dob hutarsingati nongkan, ijia ma mungkahni dihut au Parhorja, ai ma Sintua, i GKPS, lanjar au do Pengantar Jemaat parlobei i GKPS Bandung).
Taringat pasal in, soppat do ijia maruntol au, halani nihurhu hinan hu Gareja-Gareja na dong i Bandung ma gelah masuk halak Simalungun Kristen in. Hanami na satangga, hu Gereja Pasundan do markuria, ijai do tardidi inang-i-rumahnami pakon dua niombah sikahanan. Tapi dob hupardiatei janah huparuhurhon, gakni halani domma soppat isisei Naibata halak Simalungun in marsahap Simalungun, sihol ma uhur ni halak Simalungun na i parlajangan in mambalosi Naibata marsahap Simalungun. Ai ma ase humbuei do ijia halak Simalungun Kristen na dob piga-piga dokah marhuta i Bandung, hape lalab lang ipamamasuk dirini (mendaftar) hu Gereja-Gereja na dong i Bandung. Halani ai ma homa humbuei ma dakdanak na lalab lang ipadidihon. Dob iadongkon pe parmingguan ni halak Simalungun (marsahap Simalungun) ase marsiboan niombahni bei padidihon.
Tapi balik ni ai pe masa do homa anggo manat hita manonggor hu pudi. Sanggah dong ni Harajaon-Harajaon ondi i Simalungun, dong do homa halak Simalungun na marlajang hu huta ni simbalogni. Mansiatkon diri ma ia ijai, dobni salih ma gabe halak parjai ai. Ai ma na igoran sapari ‘i sianu ondi domma gabe Malayu’, ai lang be halak Simalungun ia, morgani pe lang be ipakei. (Gakni tarsonai ma gakni age na marmorga Tarigan Girsang i Karo, ai nini sidea do, Girsang hun Silimakuta/Nagasaribu do nahinan sidea).
Rumbak (kecenderungan) sisonin pe lambin buei ma panorang parpudi on. Tongon ipakei pe morgani, tapi pitah morga in mando na patugah Simalungun ia. Atap ra topatan anggo na hatahon, morga ni in mando patuduhkon na susur hun Simalungun hinan ia. Anggo tanda-tanda na legan lang be taridah, ai lang be ibotoh sahap Simalungun, lang be homa ihargahon adat Simalungun, mar-tante ma ia bani amboruni sonai bani sanina ni inangni pakon bani atturangni, mar-om bani sanina ni bapani sonai bani makelani pakon tulangni, mar-kakek atap mar-nenek hu bani oppungni, besanni pe ipar-kakak/adek mando.
Ai ma ase hape, pori pe ningon nongkan dong surungni na ipadihut Simalungun gabe bangsa Indonesia, boi marhuta hu sab Indonesia on, sipala-palaan do hape ase ulang akkap marleilei jadi Indonesia, iparnalang na Simalungun do ia. Songon nidokan nongkan ma, ulang namin nahalupahon ia na ginoran bangsa Indonesia ai ma (hasadaon ni) ganup suku-suku na dong i Indonesia on. Isurahon do in marhitei na ginoran “Bhinneka Tunggal Ika”. Na mararti do ai, sedo na laho parnalangon ni hasadaon in suku-suku bangsa na dong in, gariada halani dong bei do hinalegan in (janah marsiakuan) ase saud hasadaon Indonesia. Halani ai, sipala-palaan do ase saud dong (marhasadaon) bangsa Indonesia, sipala-palaan do homa pataridahkon hinalegan ni suku-suku in.
Age hu bani na ginoran Batak pe sonai do. Ai lang dong suku Batak. Na dong ai ma rumpun suku-suku na igoran rumpun suku Batak, ai ma: suku Toba (in ma panggoranian hu bani par Tapanuli Utara), suku Simalungun, suku Karo, suku Mandailing (dihut ma ijai Sipirok pakon Padang Bolak), suku Pakpak (Dairi). (Gan, dihut do namin bani rumpun in suku Gayo pakon Alas (i Provinsi Daerah Istimewa Aceh).

Ai ma ase anggo au, huparleilei do pataridahkon hajolmaonku, ia au ai ma sin Raya, par Partayuban, halak Simalungun, i Indonesia-kon pakon hu dunia on.
Diatei tupa ma.