Friday, October 20, 2006

MARBUDAYA SIMALUNGUN

Parlobeini

Biak ni hajolmaon do mar-budaya. Legan (suku) bangsa, legan budayani. Ai marsiboan budayani bei do suku-suku bangsa in. Ai ma ase boi do hatahonon, budaya do patuduhkon hinalegan ni Simalungun humbani suku-bangsa na legannari in i Indonesia on, i dunia on.

Halani hun tongah-tongah ni halak Simalungun do au tubuh, hun tongah-tongah ni na marbudaya Simalungun, halak Simalungun do partubuhku, parbudaya Simalungun partubuhku.

Dong bei do panjuljul ni uhur bani hajolmaon patuduhkon ise ia. Bakku pe dong do panjuljul ni uhur ai. Lang tarporsou au na halak Simalungun do partubuhku. Lang tarparnalang au na parbudaya Simalungun do partubuhku. Halani ai, hupala-palai do patuduhkon na halak Simalungun do au, marbudaya Simalungun.

Pasal na marbudaya Simalungun in ma sihol surathononku ijon, ipungkah ma ai humbani pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran pakon piga-piga paradaton na pardomuan hujin, dob ai manarsingat pasal sahap Simalungun, pasal doding, inggou, hagualon pakon tortor Simalungun. Ai hira na tolu in mando aspek budaya na boi napasayur laho pasayurhon dong halak Simalungun.

Pardiha-dihaon ‘Tolu Sahundulan Lima Saodoran’

Humbani hadakdanakon nari do iajari Inang pakon Bapanami ondi hanami ase jimot martutur. Sedo marhitei na marsangaja patorangkon podah pasal tutur pakon pardiha-dihaon, tapi marhitei usihan do ibagas pargoluhonni. Ia lang nairikkon, barang rassah diri bani tutur, mittor ihatahon ma diri, jolma na so marturut, jolma na so maradat.

Pori marsigoranan hanami samah dakdanak, mittor ipasingat do tuturnami samah dakdanak. Tarlobih ma ai hu bani sibiak Tulang. ‘Martulang do hujin da,’ nini. Napartulang ma tingki ilobeini. Tapi dob hundaoh ia, iulakkon hanami ma use marsigoranan, hanami na marhuan-huan..

Sonai do homani hu bani hasomanku naboru samah dakdanak, ra do mintor ipagolpa, nini:’Botoumu do on da’. Atap, nini:’Marbotou-banua do hujin da.’ Atap, nini:’Tutur besanmu do in da.’

Ai ma ase sobali botou saamang-sainang pakon botouhu boru ni sanina ni Bapa, sobali hu bani na samorga pakon au (Purba Sigumonrong), girah do hubotoh dong do botouhu morga Sinaga, morga Damanik. Hubotoh ma homa, na marsanina-inang hape Bapanami pakon Bapa ni boru Sinaga pakon boru Damanik in. Atap halani na marsanina inangnami.

Girah do homa hubotoh, biak besanku do boru ni nasituan hun Rumah Bolon Purba pakon hun Rumah Bolon Panei, hassi pe samah Purba do morganami. Ai ma halani tondong ni Rumah Bolon Raya do Rumah Bolon Purba appa Rumah Bolon Panei.

Sonai ma homa hu bani si biak Tulang. Mar-Tulang do hanami hu bani botou ni Inangnami, hu bani na susur humbani botou ni Inangtua (Tutua, nini na deba), ai ma Inang ni Bapanami, pakon na susur humbani botou ni Inangtua ni Bapanami.

Mar-Tulang do homa hanami iajari hu bani botou banua ni Inangnami, sonai hu bani na susur humbani Tulang ni Inangnami.

Tutur Makkela pe sonai. Mar-Makkela do hanami hu bani anak ni Amboru ni Bapanami, hu bani paramangon ni Amborunami. Mar-Makkela do homa hu bani paramangon ni boru ni Amboru ni Bapanami, hu bani paramangon ni botou ni Makkelanami.

Girah do homa hubotoh, sobali tutur pardiha-dihaon ni halak Simalungun in, dong bei do homa tutur pardiha-dihaon roh humbani suku-bangsa na legan. Ai anggo pajuppah diri pakon halak Toba, asal ma samorgahonsi, ihatahon ma dongantubu-ni (atap dongan sabutuha). Mar-amang do ia hu bani Tulang simatuani. Dong ma homa tutur Tante, Om, dong homa tutur Paman, Bibi, pnl.

Ai ma ase girah do hubotoh, anggo tutur pardiha-dihaon ni halak Simalungun do ipakei, mittor na botoh ma na Simalungun ia. Tapi anggo mar-Om, mar-Tante do ia marpanungkun pe uhur atap na Simalungun do ia. Hataonkon.ma tene, tutur pardiha-dihaon (ronsi paradaton) dihut do pataridahkon Simalungun.

Halani podah do Inangnami ondi pasal tutur in, dob marlajar parana au, mungkah dong ma sir ni uhur marhuan-huan pakon na marlajar anakboru, podah partuturon in ma alatan nabahen ase ulang soppat na bahen gabe hasiandiri anggo domma nabotoh sibiak botou do (halani parsanina-inangondiri, barang halani parsanina-inangonkon ni Bapadiri), atap sibiak botou-banua do, atap sibiak besan do.

Sonai ma age ronsi parana. Pori soppat songon na lambin roh orodni parhuan-huanon, sai dong do sindohor diri pagolpahon.

Ai ma ase age humbani marlajar garama nari, sibar marhuan-huan do hassa pakon sibiak botou-banua-ku, lang ongga hudaskon gabe hasianku. Sonai age hu bani sibiak botouhu, hassi palegan morga.

Sonai ma ijia dob i Jakarta au, roh tutur botouhu morga Sinaga (par Merekraya) hu Jakarta. Halani i rumah ni Abang Saralen do ia marborngin sadokah i Jakarta, janah rapkon Abang ai do au sadokah i Jakarta, sai au ma tong mamboan-boan botouhon mardalani i Jakarta, sonai manonton padua-dua. Santorap iarahkon ma au mambobaisi manohu pinarbotouni i Cimahi. Laho ma hanami padua-dua markareta-api. Hubobai do homa ia manjumpahi saninani (pakon piga-piga boru Simalungun) i RS Borromeus, Bandung. Soppat do homa hanami hu Kobun Binatang na dong i Bandung.

Sanggah laho mulak hanami hu Jakarta, humbani panerleng ni pinabotou ni on (saninaku do homa), huahapkon songon na pagolpahon do ia on ase ulang tarlopus parhuan-huannami. Ai ma ase huhorom do, huappogi parsahap pakon pangulahku, hassi pe namin soppat do ipasandei botou on uluni hu abaraku sanggah i kereta-api laho mulak, dobni tarpodom ma ia sandei hu abaraku.

Ongga do homa sanggah na i Jakarta in ahu, ayak uhurhu hu bani sada anakboru, huan-huan samah namaposo na rap marlajar manortor, tortor Simalungun. Boru Sinaga do namin, boru ni partuanon na susur hun Rumah Bolon Tanoh Jawa, na mararti sibiak besanku. Diatei ma lang saud hupapongkut (tarlobih halani huidah lang tarjai uhurni). Pori hupapongkut, ra ma hona hata humbani sindohorhu, halani sibiak besanku do boru Sinaga on.

Mangidah hinaranggi ni turur in, tutur pardiha-dihaon marihutkon Bapa, sonai marihutkon Inang, girah do mangapian ahu bani sistem pardiha-dihaon ni Simalungun in. Gakni halani ai ma deba mambaen hutarsingati pasal ‘Dalihan Na Tolu’ bani skripsiku, ai ma sanggah mangarbiskon pangarusion ‘kekeluargaan’ naniajarhon ni Guru Besar-nami bani mata kuliah Falsafah Pancasila. Ai ibahen Professor on usihanni songon pangarusion musyawarah bani keluarga ni halak Jawa. Ningku dearan do anggo ibaen usihanni pangarusioan keluarga mangihutkon ‘Dalihan Na Tolu’, halani bani ‘Dalihan Na Tolu’ do dong musyawarah, anggo bani keluarga ni halak Jawa do, hira lang taridah musyawarah. Ai sonaha ma dong musyawarah anggo bapa, inang pakon dakdanakni do hassa anggota ni keluarga in.

Sanggah ujian meja hijau nidokan, ilajou Professor in do namin pabagaskon sungkun-sungkun pasal turpuk ‘Dalihan Na Tolu’ in. Tapi halani mabiar au lang lulus, lang sai pag au dorastu patorangkon pasal in. Saud do au lulus. Tapi sanggah ijabat-tangani panguji on par-lulus-hin, ihatahon Professor on ma bakku:’Ambit igogohkon ho pasaksakkon pandapotmu pasal kekeluargaan maronjolan bani ‘Dalihan Na Tolu’ in, ra do dapot ho hinan cum laude,’ nini sengeh. Hape na tarjalosi do gakni na hupadas in.

Sai hudingat do lalab in. Ai ma ase dob mulak au hu huta, janah dob hu pungkahkon horja (profesi) ha-Sarjana-Hukum-onku i Pamatangsiantar, ongga do hupatangkas pasal ‘Dalihan Na Tolu’ in bani Bapa ondi. Jimot do Bapa ondi manlahoi horja-horja (adat), hira panungkunan ni halak ma homa ia pasal paradaton.

Humbani Bapa ondi ma dapot au pangarusion, lang hape dong ‘Dalihan Na Tolu’ bani Simalungun. ‘In homa,’ nini Bapa ondi, ‘dalihan i rumah ni halak Simalungun lima do, lang tolu. Sada ma ai itongah, dua humpit dipar on, dua humpit dipar ai. Ai ma ase padipar-dipar tataring do halak marhodo.’

Nini ma use:’Tolu sahundulan lima saodoran do goranni ranggi ni pardiha-dihaon ni halak Simalungun. Gok ma namin ibagas Tolu Sahundulan, ai ma Suhut na marsanina, Tondong pakon Anakborujabu (appa Boru). Tapi hinagokni, ai ma anggo Lima Saodoran, ai ipadihut ma Tondong-ni-Tongdong pakon Anakboru-mintori.’

Dob huparimbagaskon in janah huparuhurhon marulak-ulak, lambin martongon ma au, janah paurahkon pangarusion pasal sistem pardiha-dihaon ni halak Simalungun.

Ai ma ase sanggah ipadihut au marsahap pasal Perkawinan mangihutkon Adat Simalungun bani Seminar Adat Perkawinan ni holmouan suku-suku Batak na ipamasa i Pematangsiantar ijia, hupatongah ma sistem pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran ni halak Simalungun in. Roh ma homa na marsahap pasal adat Karo mangkatahon ia bani sistem ni sidea igoran do ‘Merga Si Lima, Tutur Si Waluh’. Ijia ma homa tubuh usul ase ‘Dalihan Na Tolu’ (Toba/Tapanuli) ipagok marhitei na manambahkon ‘Paopat Sihal-sihal’, halani bani ‘Dalihan Na Tolu’ lang dong ianan ni ‘dongan sahuta’, hape maningon dong do in bani horja-horja ni sidea.

Hira pag do au mangkatahon, hunjia nari ma lambin somal igorankon Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Sanggah seminar in, dong do namin ijia halak Simalungun na mangkatahon lape tarjalosi panggoranion Tolu Sahundulan Lima Saodoran in. Tapi, ipudi ni ari use, hubasa nasinuratkonni, ipakei ma panggoranion Tolu Sahundulan Lima Saodoran in. Ipudi ni ari dong ma homa doding ‘Tolu Sahundulan Lima Saodoran’.

Marhiteihon si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran in lambin huarusi pardiha-dihaon ni Bapa ondi, janah na sihol padalanonami niombahni hunjon hujanan.

Na Sanina

Humbani tolu inang sinrumah ni Oppungnami ondi, dong do lima Bapanami ondi marsanina, tolu botou ni sidea. Sada ma ai saninani humbani inang parlobei, tubuh ni boru Saragih Garingging Rumah Bayu. Tolu sidea marsanina pakon dua botouni sidea, tubuh ni iinang paduahon morga Saragih Sumbayak Parhuluan Raya Sada saninani pakon sada botouni, tubuh ni inang patoluhon morga Saragih Garingging Rumah Bolon.

Bapanami ondi do sikahanan humbani partubuh. Paduahon do saninani humbani inang parlobei. Jadi, napaduahon (humbani inang parlobei) in do sikahanan bani tutur. Ai ma ase mar Bapagodang do au hu bani saninani humbani inang parlobei in. Mar Bapatongah pakon mar Bapaanggi hu bani saninani na sainang. Mar Bapa hu bani saninani humbani inang patoluhon. Tapi halani inang patoluhon in do boru hun Rumah Bolon Raya, gabe ia ma homa sikahanan anggo hu Tongah (Rumah Bolon Raya).

Niombah ni Bapatongah pakon Bapaanggi in mar Bapagodang hu bani Bapaku sonai age hu bani Bapagodanghin.

Dong do sanina ni Oppung ni Bapanami ondi humbani inang parlobei. Halani ai, na susur humbani sanina ni Oppung in ma par-Bapatua-onnami, ai ma par Banuh Raya.

Halani dong tolu sinrumah ni Oppungnami ondi, gabe marsanina (ai ma na igoran sanina sapanganonkon) ma ia hu bani ganup na mambuat boru hun Garingging Rumah Bayu Raya, hun Saragih Sumbayak Parhuluan Raya, hun Saragih Garingging Rumah Bolon Raya.

Ai ma ase anggo dong horja-horja, sobali Bapatua nokkan pakon sanina saoppung ampa sanina samorgahon (ai ma Purba Sigumonrong), sanina do homa sanina-sapangananonkon in. Na donok rumah ni hun rumahnami, dong ma in i Sondiraya na marmorga Damanik pakon Sinaga, dong i Merekraya na marmorga Sinaga. Halani Anakboru Raya do Oppungnami ondi, ganup ma na mambuat boru hun Rumah Bolon Raya gabe sanina-sapangananonkon ni Bapanami in, dong ma ai marmorga Purba Tambak, Purba Sidadolog, Damanik, pnl.

Hira lang dong ubahni ibahen Bapanami ondi sanina na saoppung, sanina samorgahon (Sigumonrong) pakon sanina-sapanganonkon. Halani iahap sisada hasuhuton do in, pag do ia manghasuhutkon pori dong niombah (anak atap boru) ni sanina in na sihol marhajabuan. Ai ma ase ongga do ia manghasuhutkon horja paunjuk anak barang palaho boru ni Sigumonrong, hassi pe lang takkas be nabotoh sonaha hinan pardomuanni mangihutkon hasusuran (parsaninaon ni Oppung). Ongga do ia manghasuhutkon horja paunjuk anak pakon palaho boru ni Sinaga, sanina-sapanganonkonni. Nabotoh in, sedo humbani tuturian ni Bapanami ondi, tapi humbani nanipaunjuk barang napinalaho ni on do, pangakuanni sidea i pudian ni ari.

Anakborujabu (pakon Boru)

Sahalak Oppung ni Bapanami ondi do hansa dalahi na sainang. Sonai do homa Oppungnami ondi, Bapa ni Bapanami ondi, anak sasada do. Ai do ase anak maharga do Oppungnami in bani Amboruni.

Dong do tolu amboru ni Bapanami ondi. Sikahanan laho hu bani Saragih Sumbayak Raya Bayu. Napaduahon laho hu bani Pardalan Tapian, Gamot ni Harajaon Raya, Saragih Sumbayak Pardalan Tapian. Napatoluhon laho hu bani Rumah Tongah, Gamot ni Harajaon Raya, Saragih Sumabayak Rumah Tongah.

Na susur humbani sidea in ma gabe Anakborujabu ni Bapanami ondi. Gakni dos do sidea in, ihabujurhon do tong horja Anakborujabu. Ai ma ase pagassih do sidea manjolom horja Anakborujabu. Pori lang sanggah manjolom horja Anakborujabu, roh bei do sidea in. Tias ma na duanari anggo sanggah na sada manjolom horja Anakborujabu. Sonai ma sidea pagassih.

Ronsi hanami niombahni pe, tong do na tolu in Anakborujabunami. Ai ma ase sanggah pajabuhon parsahapanni ma borunami (sada do hansa boru humbani 7 sidea niombahnami), husuruh do ase ibobai borunami on na laho ayakanni in hu rumah ni Lawei Sodik ondi (Saden Saragih Sumbayak do namin goranni). Sidea do Anakborujabu, maningon tiba “bona ni andar’ do napajabu parsahapan. Jadi ibobai borunami in ma na laho halahoanni in roh hu Pamatang Raya manlasa-lasahon na laho roh paranak mengkombari Anakborujabu. Botou na mangkabaluhon Lawei Sodik ondi ma manjalo parroh ni sidea. Gan, mangkatariluh do Botou ondi manjalo sidea, iahap na harga do tongon sidea Anakborujabunami in ibahen hanami. Halani lang be dong Lawei Sodik ondi, janah Botou in pe domma borit-boritan, itonahkon ma ase saninani na marianan i Medan, ai ma Lawei na mambuat botounami, boru-ampuannami, manjabui haroroh ni na manghombari on. Sidea do tongon Anakborujabu, tapi ipindohon ma ase saninani manghorjahon horja ni sidea in. Saud ma sonai mardalan.

Ia Lawei Sodik in, ai ma ginoppar ni Oppung Ramata Saragih Sumbayak Rabayu, tubuh ni Amboru ni Oppungnami. Oppung Ramata in ma mungkahni sidea Anakborujabunami. Susur ma horja Anakborujabu in hubani niombahni na margoran Pege, hassi pe namin anggo Mangkela Pege in lang be panogolan ni Oppungnami, tapi panogolan ni Sigumonrong do tong. Makkela Pege in ma gan Anakborujabu sanggah parunjukon ni Bapa ondi. Halani Panakboru hun Rumah Bolon do iparoh Bapa ondi gabe parinangonni, hape lang ialop dear halani lang ihadearhon Raja Raya ondi, soppat do gan gobir Bapa ondi das roh suruhan ni Raja mangalop Inang ondi hun Partayuban, hutanami. Jadi roh ma gan Makkela Pege ondi mangkatahon:’Anggo dong holi itangar hita roh suruhan ni Rajanta, ittophon hita suluh, dob ai bogbogi hita na roh in. Age pe partuanon na roh in, hatahon hita ma na so tinuntunan in, ai lang naidah halani golap do.’ Martongon ma gan Bapa ondi, ai Upas ni Harajaon do gan Makkela Pege ondi, anggo domma sonai podah ni Upas, hot ma uhurni. Martuturian ma homa Lawei Sodik ondi. Nini, sanggah danak ope ia, iboan Amboru namarombahsi ma gan ia manrohi horja-horja i rumah ni Bapa ondi, halani tudu lang tarbaen Makkela ondi roh. Age pe dakdanak ope ia, ihioui Bapa ondi gan Lawei Sodik on. Sanggah ituturiankon in hu bani Makkela namarombahsi, nini Makkela ondi ma gan:’Hiou Anakborujabu do jinalomu in. Halani ai horjahon ma horja Anakborujabu i rumah ni Tulangmin.’ Mardingat ia ma gan mambaen na ringgas janah jimot Lawei Sodik ondi manghorjahon horja Anakborujabu i rumahnami, hansi pe namin anggo ia tubuh ni boru Sitopu do, sinrumahni pe use boru Purba Pakpak do.

Hunjin naidah, humbani Oppungnami ondi ma sidea Anakborujabu, hot pe ai ronsi nuan hansi pe lang mangulaki mambuat boru tulang hun Sigumonrong par Partayuban.

Mar Amboru ma hanami hu bani botou ni Bapanami in. Mar Makkela hu bani paramangonni Sada ma ai marmorga Damanik, sada marmorga Saragih Sumbayak (Rumah Tongah), sada bani halak Sina na i hutanami in, lang marniombah. Halani tong do ihabujurhon na tolu Anakborujabu nongkan horja haanakborujabuonni i rumahnami, sidea ai do tong Anakborujabunami (hassi pe Saragih Sumbayak Rumah Tongah do hassa namangulaki, ai ma mangalop Amborunami).

Anakboru-mintori

Ipodahkon do ase mar Makkela atap mar Lawei hanami bani na susur humbani Anakborujabunami in, mar Amboru atap mar Botou-banua hu bani botou ni Makkela atap Lawei in, mar Makkela/Lawei hu bani paramangonni. Ai ma ase dong do Makkelaku morga Purba, morga Girsang, morga Damanik. Sidea in ma ionjapkon Anakborujabunami in anggo dong horja-horja i rumahnami. Sidea in ma na igoran Anakborumintorinami. Marsisakkanan ma in. Hassi pe hatahonon ganup parboruon-ni-boru do Anakboru-mintori, tang sisakkanan ai ma Amboru tubuh ni boru Purba Sigumonrong.

Tondong

Halani tolu do parinangon ni Oppung ni Bapanami ondi, ai ma ase tolu do tondong ni Bapanami ondi, ai ma Saragih Garingging Rumah Bayu, Saragih Sumbayak Parhuluan pakon Saragih Garingging Rumah Bolon. Nasibapa ondi do gabe Anakborujabu i rumah ni ganup Garingging na susur hun Rumah Bayu Raya, pamupus ni Oppung ni Bapanami ondi. Anakborujabu homa ia i rumah ni ganup Sumbayak Parhuluan, na susur hun Parhuluan Raya, pamupus ni Bapa ni Bapanami ondii. Anakborujabu homa ia i rumah ni ganup Garingging na susur hun Rumah Bolon Raya, halani Bapani do Anakboru Raya, Gamot ni Harajaon Raya, anjaha mangulaki do Oppungnami in mambuat Panakboru hun Rumah Bolon Raya, ai ma pinarbotou ni Tuan Rondahaim, Raja Raya. Mangulaki homa Bapanami ondi mambuat Panakboru hun Rumah Bolon Raya, ai ma boru ni Tuan Sumayan, naginoran Tuan Hapoltakan, Raja Raya i pudi ni Tuan Rondahaim.

Tondong-ni-tondong

Halani martondong do Harajaon Raya hu Harajaon Panei (Purba Dasuha), hu Harajaon Purba (Purba Pakpak), hu Harajaon Tanoh Jawa (Sinaga), hu Partuanon Sidamanik (Damanik), pnl., gabe Tondong-ni-tondongnami ma sidea in; hanami Anakborumintori ni sidea anggo marihuthon tutur ni Harajaon.

Tondong-ni-tondong-nami ma homa ganup tondong ni Saragih Garingging Rumah Bayu, ganup tondong ni Saragih Sumbayak Parhuluan. Hira humbani ganup morga do tondong-ni-tondong in. (Gariada dong do tondong in na martondongkon Purba Sigumonrong, tapi lang Sigumonrong na susur humbani Oppungnami ondi).

Halani tondong ni tondong do sidea in, napar-Tulang ma tondong-ni-tondong in. Ai ma ase martulang do hanami iajarhon Inangnami ondi hu bani Purba Pakpak na hun Rumah Bolon Purba, bani Purba Dasuha na hun Rumah Bolon Panei, bani Damanik na hun Rumah Bolon Sidamanik, bani Sinaga na hun Rumah Bolon Tanoh Jawa.

Tondong-ni-tondong-nami ma homa na susur humbani Tulang ni Inangnami ondi, marmorga Sinaga. (Puang Payung do namin panggoranion hu bani Oppung na marombah Inangnami in. Tapi marmorga Sinaga do ganup na susur humbani botou ni Oppung Payung in. Sipatangkason do namin ope, atap morga Sipayung hinan do Oppung in, dob i Raya sidea i-Sinaga-hon, mambaen na igoran ia Oppung Payung. Anggo ni Abang na manodohkon au, Sinaga do morgani Oppung in, tapi halani sai tong marpayung ia laho hu Gareja, gabe igoran ma ia Puang Payung. Tapi hira lang tarjalo uhurhu hatorangan ni in, halani botounami sikahanan mengkatahon humbani etek-etekonnari pe ia, domma Puang Payung panggoranion bani Oppungnami in, hape ipudian ni ari pe ase Kristen ia – hira boi hatahonon ia ma parlobei humbani nasipuang masuk Kristen.

Gakni halani sahalak Inangnami ondi do hansa niombah ni Oppung Payung in, lang dong botouni na sainang pakonsi, sari do Bapanami ondi bani Tondong-ni-tondong marihutkon Oppungnami in, ai ma na marmorga Sinaga in. Gariada, soppat do gan marpadan ia pakon panogolan ni morga Sinaga in, ase rap sidea (barang pagassih) sidea manlahoi horja Anakborujabu.

Sonai ma homa gan sanggah marunjuk Abang Patiman Sinaga, na dob marianan i Jakarta, ai ma na susur humbani pinarbotou ni Oppang Payung in, Bapanami ondi do padomu-domuhon rossi na pasaudkon parunjukon ni on.

Sai idingat ma gakni ai sanggah mambahen horja palaho boru ia, igogohkon ma ase Abang Saralen ondi Anakborujabu ni sidea. Dob lang dong be Abang Saralen ondi, au ma use ibaen Anakborujabuni, ai tudu sanggah tudu hundokan au ‘marjuma modom’ i Jakarta (1992-2001). Saor hubotoh do namin, Tondongku do namin Anakborujabu ni sidea, ai ma na susur humbani Tuan Sumayan na margoran Tuan Hapoltakan, Raja Raya ondi. Tapi halani lang dong sidea na manlahoi – gakni halani lang sainang pakon Inangnami ondi – paksa ma na lahoi gabe Anakborujabu i rumah ni Abang Patiman Sinaga on. Ai nini Abang in do:’Makkela ondi do nabaruon mambaen saud hanami mardomu.’ Halani sonai do pambaen ni Bapanami ondi, horjani do sitorushonon ni niombah. Ai do ase isurahon halak Simalungun marniombah (dalahi), ai ma ase dong manorushon horjani (horja adat) dob matua ia.

Pardiha-dihaon marbona humbani partongah-jabuon

Anggo ringgas halak Simalungun pairik-irik partuturan mangihutkon Tolu Sahundulan Lima Saodoran in, hira boi do hatahonon na mardiha-diha do ganup halak Simalungun. Ai hun tiap jongjong partongah-jabuon, mittor ranggi ma dong sibiak Saninani, dong sibiak Tondongni (ai ma marihutkon Inang ni paramangon ni partongah-jabuon in, pakon marihutkon parinangon ni partongah-jabuon in), dong sibiak Boru (ai ma marihutkon botou ni, botou ni Bapa ni, botou ni Oppung ni paramangon ni partongah-jabuon in). Mittor dong ma homa sibiak Tondong-ni-tondong (ai ma Tulang.ni parinangon ni partongah-jabuon in, pakon Tulang ni Inang ni paramangon ni partongah-jabuon in). Mittor dong ma homa sibiak Anakboru-mintori (ai ma sibiak Boru ni Boru ni partongah-jabuon in).

Dong bei do tutur mangihutkon Tolu Sahundulan Lima Saodoran ni Tondong age Boru in. Halani ai marihutkon pardiha-dihaon ni sidea in, mardiha-diha ma homa diri pakon diha-diha ni sidea in.

Marhalanihon ni in ma homa, ra do dua barang tolu tuturdiri hu bani sasahalak. Ai anggo marihutkon Tondongdiri, Tondong-ni-tondong ma ia. Hape anggo marihutkon Boru diri, Anakboru-mintori do ia. Ase palgei, ra dear do hupatongah ijon usihanni, ai ma tuturhu hu bani St. J. D. Sinaga SH ondi. Amboruni do sinrumah ni Tulangku, ai ma Tulang Kaduk Saragih Garingging ondi.

Halani ai Tondong-ni-tondongku ma ia marihutkon in. Hape anggo marihutkon Pangulu Balei Jaudin (pakon Pdt. J. Wismar) Saragih Sumbayak ondi, Anakboru-mintorinami do J. D. Sinaga in. Ai Tulang pamupusni ma Makkela Jaudin pakon Makkela Wismar in. Boru Sigumonrong do Inangni Makkela in, mambuat boru Sigumonrong homa sidea in haduasi, parumaenni homa botouhu.

Halani ai, anggo dong horja-horja i rumah ni Tondongku Saragih Garingging (tarlobih ma ai na susur humbani Tulang Kaduk ondi, Tondong-ni-tondongku ma J. D. Saragih on. Anakboru-mintorini ma au. Tapi anggo dong horja-horja i rumah ni sibiak Borunami na susur humbani Makkela Jaudin pakon Makkela Wismar ondi, Tondong-ni-tondongni ma au.

Sonai ma ijia, sanggah parujung ni goluh ni Janner Sinaga, Abang ni J. D. Sinaga on, i Jakarta, Abang Bill A. Saragih ma Anakborujabuni. Au pe hubuat ma hundulanku huppit Boru, ai Anakborujabu ni Abang Bill in do au, ase boi au ionjapkon mangurupi mangaturhon horja pangoromion ronsi horja panguburan ni Lawei Janner Sinaga in.

Sonai ma homa i Medan, boi do dua tuturhu hu bani sahalak na marmorga Sipayung par Bangun Purba (donokkon Haranggaol). Marihutkon Abangni, ai ma Ir. Oscar Sipayung, na mambuat panogolanku, mar-Tulang ma ia bakku. Tapi halani boru Purba do parinangonni, ai ma boru ni partuanon hun Rumah Bolon Purba, Tondong-ni-tondongku, gabe au do use mar-Tulang hu bani Sipayung on. Sahali boi do ia mar-Tulang bakku, sahali homa boi do ia mar-Tulang bakku.

Tar sonai ma homa tuturhu hu bani na marmorga Sipayung hun Nagori Dolok. Marihutkon parsaninaonku hu bani Abang Sarman ondi, na marmorga Sigumonrong (janah ibahen sidea au par-Bapatuaon ni sidea) na mambuat boru Sipayung hun Nagori Dolok, gabe tondongku ma Sipayung. Tapi halani dong homa Sipayung par Nagori Dolok na mambuat borunami, ai ma boru ni Abang Sudiman ondi, gabe mar-Tondong do Sipayung.bakku. Ai ma ase i rumah ni Sipayung na sada, sibiak Boru do au. I rumah ni Sipayung na sadanari, hassi pe samah par Nagori Dolok do sidea in, sibiak Tondong ma au.

I Raya pe ongga do hudagei tarsonai homa. Sanggah roh au hu Sirpang Daligraya mangoromi bani parujung goluh ni Bapa namarombah Abang St. J. M. Purba ondi (Sigumonrong, na ongga Pengantar Jemaat i GKPS Hang Tuah), domma ijin Tondong ni hasuhuton, ai ma Saragih Sumbayak Pardalan Tapian. Sonin das au, janah hubuat hundulanku bani hundulan ni Sanina ni hasuhuton, mangadap dompak Tondong, songon na bulissah huidah Tondong ni hasuhuton on, ai i rumahnami, Anakborujabunami do Saragih Sumbayak Pardalan Tapian. Halani ai, mittor husahapkon ma bani sidea in:’Ulang pala haru nasiam, anggo i rumah ni saninakon, Tondong do nasiam. Anggo i rumahta i Partayuban holi, Borunami ma nasiam.’ Nini ma mambalosi:’Sonai do tongon. Tapi sonai pe ai, tabi da, Tondong,’ dob ai sengeh bei hanami.

Hunjin naidah, pardiha-dihaon marihutkon partongah-jabuon do siirikkonon ni si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Talu do tutur marihutkon parmorgaon. Ai ma ase madotei do pangahap anggo bani panorang parpudi on dong Simalungun na mambaen pardiha-dihaon marbona hu bani parmorgaon.

Sonai ma ijia, bani horja panguburan ni Makkela namarombah Lawei Horti Purba Pakpak ondi. Ibaen tatang atur (protokol) tutur pardiha-dihaon marihutkon morga. Nihurni halani Purba do hasuhuton, pahidua ni suhut ma ganup na marmorga Purba. Ipindo ma ase au manluar hira pahidua ni suhut. (Ijia sanggah Anggota DPRD Propinsi au, gakni ase tunggung horja on, humbani buei Purba ijin, au ma ipindo mewakili pahidua ni suhut). Hutulak do ijia duppar i loulouan. Ningku ma:’Tondong-ni-tondong ni hasuhuton do parrohku hujon. Makkelaku do na marujung goluh on. Age pe dos morganami samah Purba, mangihutkon adat Simalungun, Tondong-ni-tondong do au ijon. Halani ai, ulang ipindo nasiam au gabe pahidua ni suhut bani horja on.’ Ai boru ni Amboruku do sinrumah ni Lawei Horti Purba on.

Jimot do Bapanami ondi patorangkon partuturannami hu bani ganup diha-diha. Abang Asang (Jawasman) na manodohkon au pe ringgas do manuratkon goran-goran ni diha-diha in. Ai ma ase dong do bakku goran-goran ni Saninanami morga Sigumonrong marihutkon Oppung ni Bapanami na margoran Jorbaik. Dong do goran-goran ni Makkela ni Bapanami ondi, tubuh ni tolu Amboru ni Oppungnami ondi, ronsi ginopparni, hansi pe tang na paorodkon dirini hu bani Bapanami ondi, ai ma Oppung Ramata (Saragih Sumbayak Rabayu), Oppung Jarap (Saragih Sumbayak Rumah Tongah, Gamot ni Harajaon Raya), appa Oppung Sordaham (Saragih Sumbayak Pardalan Tapian, Gamot ni Harajaon Raya). Dong do homa goran-goran ni Tondongnami, marihutkon Oppung ni Bapanami ondi sonai marihutkon Oppungnami ondi, ai ma ronsi ginopparni, ai ma Oppung Taris (Saragih Sumbayak Parhuluan, Gamot ni Harajaon Raya), Oppung Tuan Adopraya (Saragih Garingging Rumah Bayu), Tuan Rondahaim (Saragih Garingging Rumah Bolon, Raja ni Harayaon Raya). (Anggo Tondong Garingging in, tulimatan ma nasinuratkon ni Tulang Taralamsyah Garingging ondi bani buku Saragih Garingging, Medan-1981. Mangihutkon buku in, dong do 29 Tulangku janah 21 Inangku, ai botou pakon sanina ni Inangnami ondi, niombah ni Oppung namarombah Inangnami ondi, na margoran Tuan Sumayan, namargoran Tuan Hapoltakan, Raja Raya. Tapi anggo na sainang, sahalak Inangnami ondi do hansa).

Age sibiak goran-goran ni Tondong-ni-tondong marihutkon Oppung Payung (na margoran Ettem, sada humbani nasipuang pangintubuh ni Inangnami ondi), ai ma ginoppar ni Oppung Sogar Sinaga, nasuratkon do homa, dob riap patangkashon pakon ginoppar ni Oppung Sogar in.

Tapi anggo goran-goran ni Anakboru-mintori, pitah marihutkon Amborunami ondi do hansa na torsa isuratkon, ai pe halani na dong do Tuppuan Bodil Banggal si sahali sabulan, janah dong homa partingkian ni siontangon sanggah dong horja-horja ni hanami 19 marsanina sisada hasuhuton, ginoppar ni Oppung Bodil Banggal ondi. (Halani marobu do na gorani Oppungdiri, na baen ma ‘Bodil Banggal’ goran ni Tuppuan in, halani Mariam do goran ni Opppungnami in. Dong 19 hanami dalahi pahoppu ni Oppung in humbani na lima Bapa marsanina. Halani ai ipasomal hanami do sisada hasuhuton hanami na 19 marsanina in anggo dong horja-horja).

Pardiha-dihaon sa Simalungun in pe manggoluh do sapari age mangihutkon adat harajaon sanggah dong ni Harajaon-Harajaon i Simalungun sapariondi. Iramotkon do in marhitei adat manrajahon. Ai humbani atap na piga niombah dalahi ni Raja, maningon tubuh ni Puang Bolon do ase boi ipabangkit jadi Raja. Anjaha na boi gabe Puang Bolon, manipat do maningon Panakboru humbani sada Harajaon. I Raya ma pori, na boi ibolonhon gabe Puang Bolon ai ma na hun Panei. I Dolog Silou, na boi ibolonhon gabe Puang Bolon ai ma na hun Raya. Nai boi ibolonhon gabe Puang Bolon i Purba, ai ma na hun Siantar. Sonai ma age bani Harajaon na legannari ai.

Ai ma ase mardiha-diha do Raja-Raja ni Harajaon na dong i Simalungun sapariondi. Hansi pe lang be dong Harajaon ondi, ra dong do dearni anggo naramothon pardiha-dihaon marihutkon harajaon-harajaon ronsi partuanon ondi. Ai sada aspek budaya do homa in.

Ongga do hulajou (atap ilajou hanami Panitia ma ningku tene) pagoluhkon pardiha-dihaon marihuthon Harajaon-Harajaon ondi.

Ai ma sanggah horja mamindahkon kuburan parsaranan ni Tuan J. Kaduk Saragih Garingging, Raja Raya ondi. I Siantar hinan do ia ikuburhon Raja Raya na sinayat ni BHL (Barisan Harimau Liar) ondi, dob ialop TRI (Tentara Rakyat Indonesia, na gabe TNI ipudian ni ari) bakkeini hun toruh ni titi Bah Bakkuou. Ipindahkon ma in hu Pamatang Raya tanggal 11-12 April 1995.

Bani horja in, sobali diha-diha marihutkon partongah-jabuon ni Tulang Kaduk in, napabolag do Panitia sitatang horja in marhitei napadihutkon tutur adat harajaon ni Harajaon Raya sapari ondi. Napadihut ma siboan goran ni Gamot-Gamot Raya, sonai piga-piga partuanon. Iontang Panitia ma homa diha-diha marihutkon Harajaon sapari ondi, ai ma Panei, Purba, Dolog Silou, Siantar, Tanoh Jawa, Silimakuta. Dong ma in sibiak Tondong, dong sibiak Boru. Hira roh bei do ganupan in. (Ai sanggah mangontang pe, irohi janah isurduki demban do sidea in sada-sada, na hira boi mamboankon goran ni Partuanon hun Rumah Bolon ni Harajaon-Harajaon ondi. Ai ma ase soppat do ijia marduahali narohi, ai dob narohi sahalak na hira-hira boi mamboan goran ni Rumah Bolon, hape lang pag ia manjalohon, ipatuduh saninani na patut manjalohon ontangan in).

Parhundul

Marguru hu bani tutur pardiha-dihaon in do ma homa marsiaturan parhundul i loulouan. Anggo sanggah manriah sonai age sanggah dong horja-horja, marsitohu hundulanni ma tutur si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran in. Na manghasuhutkon panriahan barang horja in ma hundul i luluan, rap pakon suhut pahidua, ai ma Bapatua pakon sibiak sanina ni hasuhuton. Isiamun ni hasuhuton ma sibiak Tondong pakon Tondong-ni-Tondong. I talaga ni suhut ma Anakborujabu pakon sibiak Boru, irik pakon sibiak Anakboru-mintori (Boru ni Boru).

Ai ma ase parlobei do suhut (pakon saninani) mambuat hundulanni, ase boi ihuthonon.. ni Anakborujabu mangatur parhundul saguru hu bani hundulan ni suhut in, anggo laho pungkahon ma panriahan atap horja.

Bani panriahan laho pajongjongkon horja-horja, Bapatua do manguluhon panriahan. (Lanjar Bapatua do homa padashon hata ni suhut, sonai age mangalophon riah hun bani sibiak sanina). Anakborujabu ma manguluhon ronsi mangalopkon riah hun bani si biak Boru pakon sibiak Anakboru-mintori. Sibiak Tondong (pakon Tondong-ni-tondong) somalni marsiluarhon podahni do, hassi pe iabeihon bei do hu bani hata ni Tondong-Pamupus (ai ma Tondong marihutkon Inang ni (bapa) suhut bolon), pakon Tondong-Jabu (ai ma Tondong marihutkon parinangon ni Suhut Bolon).

Tapi bani panriahan mandompakkon sibiak Boru na roh Pajabuhon Parsahapn (Horja Pajabu Parsahapan), itodoh Suhut Bolon ma sahalak humbani sibiak saninani gabe Anakboru-sanina. In ma na manjalo demban panungkunan humbani paranak. Ase in ma holi padaskon sahap ni parboru hu bani paranak (lanjar mambobahon panriahan). Anakboru-sanina in ma mangalopkon riah hu bani Bapatua, Bapatua mangalopkon riah bani ganup si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran ni parboru.

Hunjin naidah, jaga do halak Simalungun sapari ase ulang soppat padudang marsiberean hata paranak pakon parboru. Ai ma ase ibaen sahira siholang, ai ma naginoran Anakboru-sanina in. Ai anggo padudang do, hape soppat tarluarhon hata na parohkon borit ni uhur, boi do in manghorhon dokah lang marsidearan paranak pakon parboru, manghorhon na hurang dear homa use i tongahjabu ni na marunjuk in.

Sapari, ganup do na sahuta mardiha-diha, marsitohu ‘hundulan’-ni ibagas si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Ai ma ase lang dong naginoran ‘hasoman sahuta’. Porini pe lang sinhuta in hinan ia, ipasaor do dirini marhitei tutur hu bani ganup partongah-jabuon ni pagori ni huta in.

Hape, bani panorang parpudi on, sai dong ma na padihutkon ‘hasoman sahuta’ bani panriahon. Gakni na hadalitan do in humbani adat ni simbalog (ai ma Toba, ‘dongan sahuta’, in ma na igoran sidea ‘sihal-sihal’ ni ‘Dalihan Na Tolu Paopat Sihal-sihal’ ). Naidah homa, hira ‘hasoman sahuta’ in do tang pamodahi bani panriahan in, lang be gok bani si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Bani na deba ianan homa, dong ma naginoran ‘hasoman sakuria’. Gakni pangkorhon ni na ipajongjong i Kuria in ‘stm’ (sarikat tolong menolong) barang ‘Badan Diakonia Sosial’ ni Kuria. Gabe marpanungkun ma uhur, na sihol dihut do nani Kuria manlangkon tutur pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran ni Simalungun (gabe saudara seiman di dalam Yesus Kristus hassa use).

Gakni namin lang pala mahua ipadong naginoran ‘hasoman sahuta’ atap ‘hasoman sakuria’ in. Tapi namin hitei paurahkon horja marsiurupan ma hassa in, ulang manghorhon roh daoh ni pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Ase huhatahon sonai, ongga ma huidah bani piga-piga horja, sibiak sanina ni hasuhuton do ia, ibuat hundulanni (sonai homa pakon panluarni) gabe ‘hasoman sahuta’. Sibiak Tondong do ia, na patut hundul i siamun ni hasuhuton, hape ibuat hundulanni (sonai homa age panluarni) hira ‘hasoman sahuta’ atap ‘hasoman sakuria’ hassa. Ipados dirini songon hasoman sahuta / sakuria, iparnalang pardiha-dihaonni na sangkan tumang pe ope pori hu bani hasuhuton marihutkon si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Ai ma ase sanggah laho pajongjonghon horja hanami ijia (palaho boru sonai age paunjuk anak), girah hinan do huhusipkon bani ‘hasoman sahuta’-ku i Medan, ulang pala holi sungkun-sungkun uhur ni sidea porini pe lang napadihut sidea ‘hasoman sahuta’ in bani panriahan (pakon bani panghorjahonon), halani gok bani Tolu Sahundulan Lima Saodoran do horja-horja mangihutkon adat Simalungun.

(Sanggah i Siantar pe au marianan, sonai homa dob i Medan use, gati do homa huitteihon bani horja-horja ni halak Simalungun, lang ilopas ‘dongan sahuta’ bastu manghoseihon juhut haporluan ni horja in. Gan mabiar sidea marsiboan parbagiananni bei dongan sahuta na nisaraya marjuhut in sasakilo bei gulei sanggah marjuhut, ai sonai do adat ni ‘pardongan sahutaon’. Hape bani adat Simalungun, pantang do haamotan juhut ibaen parjuhut).

Marsipatunggungan, marsihormatan

Bani panriahan ni si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran, hira lang dong humbani gori ni Tolu Sahundulan Lima Saodoran in na maningon hatani siihuthonon. Ganup do homa ipindo manluar dob ipatugah hasuhuton (bolon) aha na laho siriahkonon. Palobei marsiluarhon hatani ma sibiak sanina. Anggo hira dong songon na lape umbuk riah ni na marsanina, ibobahon Bapatua ma paumbukkon panriahan ni sanina in. Ipindo ma homa ase manluar bei sibiak boru, Anakborujabu ma mambobahon paumbukkon riah ni sibiak Boru (pakon sibiak Anakboru-mintori). Pori dong iahap na hurang tipak mangihutkon adat, ipadas ma in. Tapi sedo hira na mamodahi Tondong, na pagolpahon Tondong do. Dob ai ipindo ma podah humbani sibiak Tondong (pakon Tondong-ni-tondong). Anggo ididah Tondong dong ope sipatorsaon romban hu bani paradaton, hira na manungkun do ia, lang mintor songon na manggurui. Anggo ididah domma torsa, ihatahon ma: ‘Malas ma uhurnami tondong, ididah hanami domma dear panriahan ni Borunami i rumah on.’

Humbani panriahan in hira boi hatahon lang adong age sada humbani si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran in na maningon hatani sitangionkon ibagas panriahan in. Dos bei do parhundulni ronsi hajongjongonni ibagas panriahan in. Lang dong age sada pe na ipaetek barang na ipagijang. Rap marsipatunggungan do, marsihomatan. Hira marsijagaan do ase ulang maseda houhouan si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran in. Tarlobih manriah pasal na laho pajongjonghon horja, parsaud pakon pargokni horja in ai ma anggo ijin na martondong-marnakboru, hinagokni anggo ijin si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Ai ma ase mahol do tarjalo uhur anggo dong na manghatahon sibiak Boru ma sitoruhan (barang sihirian), sibiak Tondong ma sisangapan, ibagas loulouan paradaton. Ai pori gori ondi, samah gori ni si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran do Tondong age Boru age Sanina. Pori parhundul ondi, riap hundul do sidea in (ai ma ase igoran Tolu Sahundulan), tongon dong na i luluan, dong na i talaga.

In homa, Tondong do ia i rumah ni Boruni, tapi anggo sanggah i rumah ni Tondongni, Boru ma ia. I rumah ni Tondong-ni-tondongni, Anakboru-mintori ma ia.

Sonai do homa bani panghorjahonon. Sanggah Boru ia, ia ma manghobaskon sihobashonon. Sanggah Tondong ia, lang dihut ia manghobaskon horja. Sanggah Sanina ia, ia ma pahidua ni suhut.

Tongon lang boi isuhar, ibaen Tondong gabe Boru. Atap Sanina ibaen gabe Tondong barang Boru. Ai anggo isuhar, maseda ma parhundul bani loulouan Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Halani ai ma ase lang iharosuhkon hajolmaon ni Simalungun mambuat botou-banuani, ai marhiteihon ni sonai, mar-Tondong ma ia hu bani Boruni, iluluan hinan parhundul gabe i talaga. Halani ai ma homa ase ilembangi mambuat boru ni Tondong-ni-tondong. Ai marhiteihon na sonai, gabe rap hundul ma Tondongni pakon Tondong-ni-tondong in.

Halani ai ma ase na so maradat do na mardawan begu, ai ma na mambuat pinarbotouni mangihutkon parmorgaon.

Sonai ma ijia, age pe mariluh-iluh hanami patorangkon in hu bani sada niombahnami na sihol mardawan begu, tong do igogohkon ase saud sidea mardomu, hape samah morga Purba. Ningku ma ijia:’Anggo maningon pasaudonnima do mardomu, uhurnima bennima. Lang bastu hanami. Anjaha dingat hanima ma nahuhatahon on, tarononnima ma holi, lalab ma lang tarpadear parhundulnima bani paradaton’.

Ai ma ase ronsi marujung goluh simatua ni anakkon, lalab do hanami lang marsitandangan. Ongga do gakni tubuh uhur ni niombahkon laho manggalar utang adat (mangadati). Sonin gan ipadas in bani Atturang-simatua-ni, iluh do hassa balos ni simatuani on, irik ihatahon, nadong tarjalosi gabe sibiak Boru sanina ni hinan. Sonai ma homa, sanggah roh Tulang-simatua ni niombahkon bani horja paunjuk anak na ipamasa i GOR Pematangsiantar, ai ma paunjukkon niombahnami sianggian, bani odoran ni simbuei (‘umum’) do ia hundul, janah sanggah ijabat-tangani au, huetong do tong ia saninaku, janah nihurhu ia pe sonai do, lang anjai dihut au martondong bani saninaku. Age pe sengeh bei do hanami na marjabat-tangan on, anggo uhur parbagas ai madotei do pangahap.

Age pe ningon nongkan sonai parhundul appa bagi ni panghorjahonon ni si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran, lang homa langlang sibiak Tondong dihut manghobaskon horja marjuhut i rumah ni Boruni. Hansa lang na sinuruh ni hasuhuton, tapi na ionjapkon saninani do, ai ma Anakborujabu atap Anakboru-mintori ni hasuhuton.

Sonai ma santorap sanggah pajongjong horja adat Abang Asang (Jawasman) i Sondiraya, huidah dihut marjuhut sahalak humbani Tondongnami, ai ma Saragih Sumbayak Parhuluan. Sanggah maniseisi ahu iparjuhutan, ningku ma:’In, naha ma in, mase dihut Tondong marjuhut?’ Nini ma mambalosi:’Mangurupi saninaku do au on. Sedo nasinuruh ni nasiam hasuhuton.’ Tongon do hata ni ai. Ai sibiak saninani do Anakborujabunami, ai ma Saragih Sumbayak Rumah Tongah. Halani saninani do mangonjapkon, sedo hanami hasuhuton, lang dong na lepak ijai. Ai ma ase sengeh bei ma hanami marsiarusan. Nabotoh do homa, na pandei marjuhut do Tondongnami on.

Na marsipatunggungan marsipasangapan in, lang pitah sanggah horja-horja adat, tapi das hu bani pargoluhon siganup ari. Pori na sihol hundul diri i loulouan simbuei, nasimbili ma ase ulang natundali Tondong diri. Nasimbili ma homa ulang darngos pakon Lawei diri barang hundul ipudi ni sibiak Boru diri, ase ulang ihata halak ia lang pasangapkon Tondongni. Anggo hira lang tarsimbili, marsattabi ma diri.

Sonai ma age sanggah marbuali i loulouan ni simbuei. Nasimbili ma ase ulang panurakon sahap diri tangaronkon ni parmalangan diri. Ai ma ase gati do marsattabi diri paima marsahap, lang tarsibar tarluarhon na lang suman tangaronkon ni parmalangan diri in. Ia lang marsantabi, nahatahon ma ‘gari sedo tangaronkon ni Tondong’. Age pe domma marsattabi, sisimbilan ma hata na sumsam anggo ijin parmalangan diri.

Igoran do homa marumbei samah na marparmalangan in. Ai ma ase ra do homa marsuttabi jolma paima isahapkon sahap lang suman tangaronkon ni umbeini. Nini ma:’Suttabu bani umbei...’ Hunjin ma gakni ase dong umpasa na idodingkon ai, Suttagi ni balunjei, rerak sihala bolon, ia rorang pe pinggan, nadong bongkot salarangan; Suttabi bani umbei, jelak na so tarhorom, ia rondang pe bintang, na dong bongkot hu laman.

Sonai ma homa, pori naidah lang tarhorom parmalangan diri manluarhon hata na so patut tangaronkon, barang hata na sumsam, napadaoh ma diri-diri, ai anggo ihata halak ia halani lang marmalang, dihut do diri maila.

Sobali parmalangan marihutkon tutur Tolu Sahundulan Lima Saodoran in, dong do homa parmalangan na legannari. Ai ma hu bani nasiparumaenni (sonai suharni ai, parumaen hu bani nasimakkelani), hu bani nasianggini (sonai suharni ai, hu bani nasikahani), hu bani nasibesanni.

Tarsingat pasal na marparmalangan barang na marumbei in, ongga do roh piga-piga mahasiswa Fakultas Psykologi na sihol manuratkon (paper) pasal na marumbei in. Gan, nasinuruh ni Dosenni do sidea in. Gakni sihol botohon ni sidea aha do nilai na boi buaton humbani na marumbei in.

Marhalanihon na roh in sidea, gabe dihut ma homa au marpanungkun ibagas uhurhu, aha do na ginoran marumbei in, tutur naijahani ma deba na dihut goranon marumbei, aha ma deba na ulang (marobu, pantang) siabakonkon ni na marumbei in, aha do gakni tujuanni ase dong na marumbei in, tong pe idalankon halak Simalungun sondahan on adat na marumbei in.

Halani lape ongga tarjai pamingkirionku, gabe marhitei na marsisungkunan in, hira rap mangindahi ma hanami sonaha balos dompak sungkun-sungkun nongkan. Dapot hanami ma ia naginoran marumbei ai ma tata hubungan ni deba tutur pardiha-dihaon, songon: na martondong-maranakboru, na marbesan (ai ma dalahi hu bani parinangon ni Tondongni, sonai homa suhar ni ai), na sangkan marlawei (marihutkon botou saamang-sainang), na marnasiparumaen (ai ma Bapa hu bani sinrumah ni anakni), na marnasimakkela (ai ma parinangon hu bani Makkela-simatuani), na marnasianggi (ai ma dalahi hu bani parinangon ni anggini), na marnasikaha (ai ma parinangon hu bani Abang ni paramangonni).

Dong do pangabak age parsahap silembangan ni na marumbei in, porini ma ai: marobu do luar hata na sumsam itongah-tongah ni na martondong-maranakboru, barang tangaronkon ni na martondong-maranakboru; marobu do duppar marsahap samah na marnasibesan, maningon marsiholang do (gariada, anggo lang dong jolma ijin na boi gabe siholang, goran ni niombah ma igoran sahira na iparsahapkon tangaronkon ni nasibesanni); sisimbilan do padonok, tarlobih marsidarngosan, samah na marnasibesan (gariada gan sapari, sisimbilan do hundul bani sada papan anggo mardasor papan do rumah); tarsonai do homa anggo sangkan marlawei; sisimbilan do pulin padua-dua barang marsahap padua-dua pakon nasiparumen diri atap pe nasianggi diri.

Anggo naparimbagaskon ise-ise do na marumbei in, naidah homa bagei ni parsahap pakon pangabak na irobuhon in, sada na mintor tangkas arusan, ia tujuanni ase marsihormatan marsipatunggungan na martondong-maranakboru, sonai homa ase daoh ma na ulang, na boi paseorhon hinaranggi ni tutur pardiha-dihaon. Dihut ma ijin ase ulang sompat tarlopus parlahou ni na marumbei in, halani anggo soppat tarlopus, mahol paulakkon hatotorsa ni partuturan.

Sanggah roh sungkun-sungkun ni mahasiswa peneliti nongkan sonaha do pandalankonon ni halak Simalungun sonari bani adat na marumbei in, lang tarporsou au, hubere ma balos nasasintongni mangihutkan pangidahku. Ai ma: i huta-huta mando iramotkon halak adat in; anggo na i kota, hurang ma, gariada ra do ‘Bes’ nini dompak nasibesanni. Deba ma in halani lang sai iarusi be parayakan ni na marumbei in; na deba halani lang ihargahon be pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran, gabe lang porlu paroroton marhitei adat marumbei; na debanari halani lang ihargahon be adat Simalungun, nini uhurni gangganghonon ma gelah adat in (hape namin sedo na boi ia ganggang humbani adat, tapi na manggassih adatni hinan do hu bani adat ni simbalog atap adat ni Indonesia). Tapi, na deba homa, pori pe lang songon na marumbei sapariondi parsahap pakon pangabakni, sedo na marparnalang adat marumbei in, tapi laho paurahkon tata hubungan do; na porlu jagaon ai ma ase ulang masedo tata hubungan ni pardiha-dihaon, tarlobih na martondong-maranakboru, na marnasiparumaen-marnasimakkela.

Tarsingat pasal adat na marumbei in, dokah do pardingat ni Inang-i-rumahnami, na soppat longang ia mangidah abak ni nasibesanni. Ai ma sanggah mamungkah marianan i Siantar hanami, lape bagas pangarusionni pasal paradaton ni Simalungun.

Tudu sanggah sahalaksi i rumah, laho dakdanaknami marguro-guroi hundaoh hun rumah, roh ma gan Laweihondi, ai ma Lawei Jawalim (Pan Ras, Saragih Sumbayak) ondi. Sonin ia das i alaman ni rumahnami, idiloi ma niombahnami sikahanan. Dob ididah pitah nasibesanni do hansa mulgap hun rumah, lang nasibesanni on ikawahkon. Hu lambung do pangkawahni, age pe lang dong niombahnami ijin, nini do:’I rumah do Bapa, Sendi?’ Manangar sungkun-sungkun in, marbalos ma nasibesanni na lape mambotoh adat ni na marbesan, nini:’Domma misir nongkan Bapa ni si Sendi, Besan.’ Dob ibogei Lawei ondi sonai do hape, nini ma use, tong pangkawahni dompak lambung, lang duppar hu bani nasibesanni on:’Patugah bani Bapamu da Sendi, hunjon nongkah Makkela, sonai nim,’ nini, lanjar ilangkahkon ma mulak, lang saud das hu rumahnami.

Hunjia nari ma ibotoh Inang-i-rumahnami na sonai do hape patutni na marnasibesan, lang boi duppar marsahap, maningon tiba siholang, hassi pe siholang ai lang ijin.

Pasangapkon Inang

Ia sibiak Tondong, ai ma pardiha-dihaon marihutkon Inang, Inang ni Bapa, Inang ni Oppung. Sonin jongjong partongah-jabuon, mar-Tulang ma paramangon hu bani Bapa ni sinrumahni. Niombah mar-Tulang hu bani Botou ni Inang. Hormat ma diri hu bani Tulang diri.

Hormat do namin diri hu bani ganup tutur diri. Tapi surung hormatni hu bani Tondong. Ai ihatahon do lang bulih sobuton goran ni Tulang diri, gan, ase ulang melus suan-suanan. Manghurangi hormat diri do ai hu bani Tulang diri anggo nagorankon goranni.

Anggo naparuhurhon bagas, ase hormat pe diri hu bani sibiak Tondong, hira na manghormati Inang diri do diri ijai, ai humbani Tondong in do roh Inang diri in. Ai ma ase anggo lang hormat ia bani Tondongni, hira na so manghargahon Inangni do ai, atap lang manghargahon Inangtuani. Hape Inang do pangintubuh. Pangintubuh ni Inang ai ma Tondong. Anggo hormat diri bani Tondong, na manghormati pangintubuh diri do ai. Hira na marsuan-suanan ondi do ai, anggo lang torsa na baen ianan (tanoh) panuanan, melus ma suansuanan diri.

Sanggah patangkashon partuturan pe na baru marsitandaan, dob isungkun huta pakon morga, isungkun ma use boru aha Inang. Ai ma ase ra do sanina hinan maruhutkon parmorgaon, tapi halani morga ni Inang, boi do legan use tutur. Barang Tondong hinan marihutkon parmorgaon, hape sibiak Boru do mangihutkon Inang.

Sonai ma tuturnami hu bani Makkela Pam Bungaran Saragih (Prof. Dr. Bungaran Saragih, MSc, na ongga Menteri Pertanian), anggo mangihutkon parmorgaon, sibiak Tondongnami do sidea halani Saragih Gariingging do sidea in, hassi pe tongon lang hun Rumah Bolon Raya. Tapi halani tubuh ni boru Sigumonrong (par Dolog Hasian) do Makkela in, Amboru parinangonni pe (ai ma Nam Bungaran) boru Sigumonrong (par Ratongah) do, talu do tutur marihutkon parmorgaon in..

(Ai ma ase Botou sinrumah ni Lawei Bungaran in, halak Jepang, iboruhon Sigumonrong do sanggah ipajongjong horja adat paroh parumaen i huta ni sidea i Sarimatondang naijia. Hanami pe roh ma bani horja in, ai pinarbotounami ma sakkan sinrumah ni Pdt. Berlian Saragih, anggi ni Lawei Bungaran in, tong boru Sigumonrong. Panogolannami, niombah ni Pdt. Berlian in tong homa mambuat boru Sigumonrong).

Hunjin naidah, dos do porlu ni pardiha-dihaon marihutkon Bapa pakon marihutkon Inang. Marihutkon Bapa gabe dong sibiak Sanina pakon sibiak Boru, ai ma botou ni Bapa. Marihutkon Inang gabe dong Tondong (bona ni parihutkonon ai ma Bapa ni Inang) pakon sibiak Tondong-ni-tondong (ai ma Tulang ni Inang). Gariada, marihutkon Inang, gabe dong Sanina-sapangananonkon, ai ma sibiak Boru ni Bapa ni Inang.

Anggo na na baen pardomuan ni in pakon na ginoran patrilineal, parmorgaon do hansa na patrilineal, ibagas pangarusion morga ni paramangon do ipasusur hu bani niombahni (morga ni parinangon lang ipasusur hu bani niombah). Bani pardiha-dihaon lang sungkup marihutkon patrilineal in, tapi maningon dihut do marihutkon matrilineal. Dos do homa sangkanni pardiha-dihaon marihutkon Bapa (patrilineal? ) pakon marihutkon Inang (matrilineal? ). Gariada, ra surungan marihutkon Inang, ai bani adat harajaon, humbani buei anak ni Raja humbani piga-piga nasipuang, tubuh ni Puang Bolon do hansa na boi pabangkiton gabe Raja manggassih Raja na dob modom (marujung goluh). Na boi Puang Bolon, ai ma nasipuang na iparoh humbani sada Harajaon na legan, Tondong manipat ni Harajaon in. Jadi, boi hatahonon, garis Bapa do, tapi manipat do homa garis Inang.

Bani pargoluhan siganup ari pe, dos do sangkanni pangahap parsaninaon marihutkon parsaninaon ni Bapa pakon parsaninaon marihutkon parsaninaon ni Inang. Gariada ra maholan do manramotkon pardiha-dihaon ni na marsanina marihutkon Bapa appa marihutkon parsaninaon ni Bapa, marimbang parsaninaon marihutkon parsaninaon ni Inang. Gakni, deba ma ai halani na palegan-legan do Tondong ni sanina marihutkon Bapa, ai ma marihutkon sinrumahni bei, hape sada do Tondong ni na marsanina marihutkon parsaninaon ni Inang. Ai sapanganan sidea i rumah ni Tondong (halani ai ma ase igoran parsaninaon ni sidea in ‘sanina-sapangananonkon’, gabe panrahut ma in paurahkon padoskon riah.

Pasayurhon Pardiha-dihaon

Domma na tarsingati nongkan, boi do manipat sasahalak gabe Anakborujabu anggo tong pe ilahoi horja Anakborujabu sonin roh suruh humbani Tondongni. Parsoh ni Anakborujabu, ai ma anggo lang ijimotkon horja Anakborujabu, paksa ma Boru na legannari ipabangkit Tondong na gabe Anakborujabu. Na boi pabangkiton gabe Anakborujabu ai ma tubuh ni Amboru ni Bapa, atap tubuh ni Amboruni, atap tubuh ni Botouni. Anggo lang dong halakni (barang lang tarpatongah manlahoi horja adat), pinomatni ma tubuh ni sanina samorgahon. Hira lang ipasomal ipabangkit gabe Anakborujabu paramangon ni Amboru barang paramangon ni Botou anggo sedo sibiak ‘panogolan’ ia (marihutkon Amboru, Botou atap Inang samorgahon).

Ai ma ase tang Boru, ai ma anggo humbani partubuhni domma Boru ia (ai ma panogolan ni Tondongni). Hataonkon ma tene, marihutkon Inangni do Boru ni Tondongni ia. Anggo marihutkon parinangonni do, Boru-appuan do goranni.

(Pasal pangarusion Boru in ma hotop lepak bani buei tuppuan parmorgaon. Atap na piga hali hupagolpa Tuppuan ni Garingging, Tondonghu, na au dong tang Boru ni sidea halani boru Garingging do Inangku, tapi lalab do pitah ‘panogolan’ dassa au, sedo Boru, iparomban hu bani goran ni tuppuan in, Tuppuan Garingging, Boru pakon Panogolan. Jadi niniuhur ni sidea, pitah na marparinangkon boru Garingging do Boru. Hape namin tubuh ni boru Garingging do Boru, ai halani daroh do. Boru-appuan do hassa ope anggo na marboru Garingging dassa).

Boi do homa lang be itoruskon horja Anakbarujabu halani lang be sai iatureihon Tondong padashon na patut berean hu bani Anakborujabu. Boi do ai halani na lang dong suruh ni Tondong ase ‘tiba bona ni andar’ na laho Pajabuhon Parsahapan ni boru ni Tondongni. Boi do halani lang hubani be demban parhombaran sanggah horja manjalo parroh ni paralop. Boi do homa halani lang hubani be haondosan ni hiou Anakborujabu sanggah horja palaho boru. Boi do halani lang ia be isuruh mambuat hiou sintakan hun babou ni batang ni Tondongni sanggah horja panguburan.

Sonai ma homa age suhar ni ai. Ra do ipabangkit Tondong Anakborujabuni marhitei na isuruh Boruni manjalo parroh ni na manghombari (dob ai manjalo demban parhombaran sanggah horja manjalo parroh ni paralop), barang marhitei na isuruh ia manjalo hiou Anakborujabu humbani Tondong parboru sanggah horja palaho boru, barang marhitei na isuruh ia manittak hiou sintakan hun babou ni batang ni Tondongni sanggah horja panguburan.

Pasayurhon pardiha-dihaon hu bani Tondong pe dong do sibahenon, tarlobih ma ai marhitei horja-horja paradaton. Anggo isurahon ase mangulaki marboru-tulang niombahni, tinembakni ai ma ase sayur pardiha-dihaon hu bani Tondong. Ia lang dong rongkap ni anakni marboru-tulang, paima ipaunjuk anakni in, palobei iboan ma anak in hu rumah ni Tulangni (ai ma Tulang pamupusni). Sobali patugahkon, ielekkon ma ase age pe lang boru ni Tulang ialop anakni in, gendo namin ihira Tondong in ma na sahira boruni do in holi. Somalni, malas ma uhur ni Tondong ni in halani hassi pe lang marboru-tulang panogolanni, hot do sidea Tondong. Halani ai ibere ma ‘bona boli’, ase in ma sigokan ni Boruni in holi manggalar utang adat (ai ma apuran partadingan) hu bani parboru holi. Sanggah horja maralop, dihut ma homa Tulang in, janah jaloonni ma humbani parboru apuran tulang-ni-hela irik hata ni parboru ase sisada boru sidea, ase ihira ma boruni boru pinaingkat ni parboru in. Sanggah horja paroh boru nabayu i rumah ni Boruni holi, isabeihon Tulang in ma hiou irik ihatahon boruni ma tongon na dob parinangon ni panogolan ni in. Boi do homa lang mansabeihon hiou ia sanggah horja paroh boru na bayu in, tapi ihatahon ma:’Alop hanima hiounima hu rumahnami’. Na mararti do ai, ase roh Boru ni in hu rumah ni Tondong, ase bani horja in holi iboruhon sidea parinangon ni panogolanni in. Anggo sonai do ibaen, hira na pajongjonghon horja ma use in, ai maningon ijin ma pinomatni si-Tolu Sahundulan.

Marhiteihon na iboruhon Tondong boru na bayu in, ipasayur ma pardiha-dihaon ni sibiak Boru hu bani Tondongni, ipasayur Tondong pardiha-dihaonni hu bani Boruni.

Age pe Bapanami ondi, isurahon do pasayurhon pardiha-dihaonni hu bani Tondong. Na saud ibahen horja laho pasayurhon in, ai ma marhitei na mamboan partongah-jabuonku hu rumah ni Tondong manipat, ai ma Saragih Sumbayak Parhuluan.

Nongkan domma natarsingati, ia Oppungnami ondi tubuh ni boru Sumbayak Parhuluan do. Mangulaki do homa Oppung ondi marboru Sumbayak Parhuluan. Bapanami ondi ma tubuhni boru Sumbayak Parhuluan in. Ai ma ase manipat do Bapa ondi Anakborujabu ni Sumbayak Parhuluan, tarlobih ma na marhuta i Raya. Ihabujurhon Bapanami ondi do horja Anakborujabu in. Tapi gakni halani ai ma mambaen songon na bakkir uhurni, ai sada pe lang hanami niombahni na mangulaki hu bani Tondong Sumbayak Parhuluan in. Ai sada do hansa hanami na mangulaki mar-boru-tulang, ai ma Abang Saridin ondi, ai ma hu bani Tondong Garingging Rumah Bolon Raya. Ia hanami na lima nari, hira manombei tondong do. Boru Ginting Sugihen do Kaha sinrumah ni Abang Saralen ondi. Boru Munthe hun Tongging do kaha sinrumah ni Abang Asang (Jawasman). Inang-i-rumahku boru Sunda. Boru Jerman do nasianggiku parinangon ni Sarmedi, anggiku. Boru Jerman hinan do nasianggiku sinrumah ni Ned Riahman, tapi halani mulak hu Jerman, boru Ambon do panggassihni, janah dob marujung goluh boru Ambon in, boru Saragih Garingging ma use sinrumahni.

Halani boru Sunda do sinrumahku, janah domma hanami mulak hu Simalungun (1967) sonin tammat au Sarjana Hukum i Bandung, iranggihon Bapaondi ma mamboan hanami hu rumah ni Tondong Sumbayak Parhuluan, ase iboruhon Tondong ni in parumaenni in.

Sirsir bei do namin piga-piga humbani Tondong in na i Raya (pakon na i Siantar) manghasuhutkon horja in. Tapi hugolpahon ma bani Bapa ondi, ase pori pe boi do age ise ginoppar ni Oppung Taris, ai ma Oppung ni Tondong in, manghasuhutkon, ra dearan do anggo natodoh tang sisakkanan, ai ma na susur humbani Tondong pamupus ni Oppungnami ondi, atap Tondong pamupus ni Bapanami in.

Dob ipatangkas Bapa ondi, hape i Bah Ilang (i lambung Gunung Monako) do tang sisakkanan, ai pe na dong ai, si par-Makkela mando tuturni hu bani Bapa ondi.

Ipindo Bapa ondi ma pangurupion ni Bapa Borahim ondi (Purba Sidasuha, Guru Raya) padashon sahap lanjar manriahkon hu bani Tondong na i Bah Ilang in. Anggo marihutkon Rumah Bolon Raya, Tondong-ni-tondongnami do namin Guru Raya in. Tapi halani boru tulang ni Bapa na hun Bah Ilang do sada humbani tolu parinangon ni Bapa Borahim in, gabe sanina-sapangananonkon ni Bapa ma use Bapa Borahim in.

I topi ni bah banggal do huta Bah Ilang in Sanggah na mangadati ia hanami hujai, tar 10 tangga ma hansa gakni na marhuta ijai. Parjuma-juma do sidea par huta in. Tondongnami in pe parjuma-juma do.

Sanggah na hujai ia hanami, na hun Raya pakon Siantar marmotor sewa ma, tapi sewa borongan. Dob das i Baja Linggei, manirpang ma hu siambilou, mamontas dalan ni kobun dompak Gunung Monako. Diha-diha na hun Medan, hun Tebing Tinggi ma sidea dompak Gunung Monako. Hun Gunung Monako, bontason pe use dalan kobun otik nari ase das hu topi ni bah banggal, hunjai mandipar mardalan manlaosi bah banggal hu huta Bah Ilang in.

Anggo sanggah lang ari parudan, damok do bah banggal in, halani ampar do bah in. Boi do nadalani, ai sibar towod dassa sibagasan. Tapi tingki parrohnami ia, tudu do sanggah marbanggal bah. Domma gakni iadangi parhuta in na laho marbanggal do bah, itair sidea ma tali mandipari bah banggal in ase dong sijamahan mardalan mandipari bah banggal in.

Humbuei do na roh bani horja in. Sobali sidea parhuta in, diha-diha na hun Raya, Siantar pakon Medan pe humbuei do na roh. Piga-piga sidea parsaninaon ni Tondongnami in hun Raya pakon huta na legan pe roh do.

Piga-piga ari paima mata ni horja in, domma naaturhon ase sada horbou najuhuti bani horja in sahira pamboannami. Nasaraya ma sidea sibiak Sanina pakon Borunami i huta in manghorjahon. Ai ma ase sonin das hanami, domma sirsir sipanganon bani horja in.

Sonin tiba adanganni parmanganonkon, lolou ma ganup na ijin in hundul bani lappo-lappo na ipajongjong i alaman. Ai age pe humbanggal do rumah ni Tondong on, ipajongjong do lappo-lappo i alaman ase boi hundul loulou ganup na roh in.

Dob isurdukkon hanami tombuan pamboan nami, janah dob ipadas panganan banggal pakon panganan pinatunggung hu bani haondosanni bei, mangan riap ma. Irik ma homa ipadalan gori (ni pinahan banggal na ijuhuti bani horja in).

Halani naontang janah roh do homa Atturang-simatua-ku hun Jakarta, iarahkon Tondong in ma ia hundul i luluan rap pakon sidea. Domma napatorang hinan pasal horja in. Halani domma gakni dong pangarusionni, ibagas malas ni uhur ipaihut-ihut do pardalan ni horja in.

Dob salpu mangan, isurdukkon hanami ma demban na sahira apuran partadingan. Ia hata ni demban in, ai ma patugahkon na dob rongkap ni niombah do marboru Sunda; halani ai naboan do hu rumah ni Tondong Saragih Sumbayak Parhuluan, gendo namin ra Tondong manjalosi sahira boruni, gabe boru Saragih Sumbayak Parhuluan.

Irik hujin napadalan ma homa demban (apuran) hu bani ganup tutur ni Tondong in, romban hu bani podah ni Tondong in.

Dob sonai, manjalo adat ma hanami humbani Tondong in. Parlobei ma ai isabeihon hiou hu bani partongah-jabuonku. Irik ma ihatahon, boru ni Saragih Sumbayak Parhuluan ma tongon sinrumahkin. Halani domma dong riris 5 niombahnami ijia, hu bani niombahnami in pe isabeihon ma homa sada hiou parombah. Dob ai ipadalan Tondong in ma irik hujin hiou parsimatuaon, hiou parbapa-tuaon, hiou parnasikahaon, pakon hiou anakborujabu, dos songon horja na paingkat boru.

Hunjia nari ma marmorgahon morga Saragih Sumbayak Parhuluan inang-i-rumahnami. Lang pitah hata tumang. Pamboankononni pe ipala-palai do ase tongon ia boru Saragih Sumbayak Parhuluan. Sonai ma homa age ganup sibiak Bapa barang botouni morga Saragih Sumbayak Parhuluan, na i Raya, i Siantar, i Tebing Tinggi, sonai na i Medan, pamboankonon ni sidea in pe tongon ma inang-i-rumahnami boru barang botouni sidea.

Sonai ma santorap, sanggah dong horja-horja i Pamatang Raya (ai ma tang pamatang hinan, na igoran use Amanraya), sonin hanami manlangkah laho mulak, roh ma nasibesan na manghasuhutkon horja on mandohori inang-i-rumahnami, iondoshon ma sabungkusan baggal uttei-holing, irik ihusipkon:’Sanggah marbuah uttei i jumanta. Husuruh nongkan parumaen nasiam an mambuat, ase dong boanon nasiam.’

Gakni halani iahapkon do hinasangkan ni pambahenan ni bapa barang botou ni in ganup, iahapkon inang-i-rumah nami in do na tongon ia boru Sumbayak Parhuluan. Ai ma ase anggo dong na patangkashon partuturan hu bani, mintor ipatugah do na boru Sumbayak ia. Ra do sonai, dob dokah pe ase ibotoh hasomanni na marbual on na boru Sunda do ia na i-boru-sumbayakkon.

Dob lang tarlahoi Bapanami ondi be horja Anakborujabu, soppat do Bapatongahnami ondi manlahoi horja Anakborujabu i rumah ni Tondong Sumbayak Parhuluan. Tapi dob lang be dong sidea, sai hanami ma ibaen Tondongnami in manghorjahon horja Anakborujabu.

Sonai ma santorap, sanggah goluhni Tulang Jauk ondi, martonah do ia ase roh au hu Raya (hun Medan), ase au Anakborujabuni bani horjani, horja paunjuk anak. Hupala-palai do roh, gendo bani mata ni horja in. Ai ma ase au do Anakborujabu ni sidea sanggah horja maralop hu huta Bah Bolon, ilambung ni Merekraya. Marborngin i Bah Bolon do hanami panorang ia, ai bagas ma borngin ase marpussa horja maralop on. (Dokah do pardingatnami pasal na marborngin i Bah Bolon in, tarlobih ma inang-i-rumahnami. Ai ma halani lape somal maridi hu tapian na i lombang-lombang. Lape homa somal modom i rumah na martongkarang, ai ijia ma sanggah marusei au, madabuh tintinhu hu tongkarang, lusut hun holang-holang ni dasor papan, lanjar magou, hassi pe namin hunpodas do na suruh na manorihi hu tongkarang).

I pudian ni ari use, tarlobih dob lang adong be Abangnami, Abang Saridin ondi, dos ma riahnami pakon Abang Asang (Jawasman) i Sondiraya, ase ia ma manlahoi horja Anakborujabu i rumah ni Tondongnami i Raya, au manlahoi i Medan, Angginami Sarmedi pakon Ned Riahman manlahoi i Siantar.

I Medan, sanggah horja panguburon ni Abang Jamia ondi, ai ma niombah sikahanan ni Tulang Rawa, Tondong Saragih Sumbayak Parhuluan na gabe gamot ni Harajaon Raya ondi, au do manlahoi horja Anakborujabu, rossi manittak hiou sintakan hun babou ni batang ni Abang ondi.

Ipudi ni Abang in, romban hu bani podah ni Tondong in, au do ihombari Abang Sinaga, ai ma namarombah Pdt. Hot Imanson Sinaga, laho patottuhon parsahapan ni anggini pakon boru ni Abang Jamia ondi. Ijia ma hupodahkon ase mangihutkon adat naniasokan ipadalan, lang pala adat napinaikkat dear, halani tarhatahon baru ope nasuankon Abang Jamia ondi; ulang homa adat marlua-lua, ase boi rap mangodorhon hu gareja. Saud do sonai mardalan, ibagas riah na madear.

I rumah ni Abang Raudin pe, ai ma Anggi ni Abang Jamia in, au do manlahoi horja Anakborujabu. Ai ma ase sanggah pajongjonghon horja parunjukon ni niombahnami sipahidua, ai ma si Marim, hu rumah ni Abang Raudin in huboan si Marim, patugahkon irik mangindohon ase namin hira boru ni sidea ma holi na laho parinangon ni si Marim on. Nadilo do homa tang Tulang ni si Marim on, ai ma botou ni Inangni, na marhuta i Kisaran, ase rap sidea hundul pakon Abang Raudin on. Ijalo sidea do dear parrohnami in. Ibere sidea do ‘bona boli’ nidokan. Sanggah horja paroh boru na bayu pe, ipadalan sidea do hiou hu bani niombah pakon parumaennami in, irik isahapkon hata ni hiou in, hira boru ni sidea ma tongon sinrumah ni si Marim in.

Sanggah na manlahoi horja Anakborujabu in ma homa hubotoh (janah huahapkon) na maningon tangionkon ni Tondong do Anakborujabu. Lang siodihonkon tumang manlahoi sihorjahonon.

Santorap, ai ma sanggah horja panguburon ni Abang Jamia ondi, ongga do jut uhurhu mangidah lalab lang domu panriahan ni sidea na marsanina na manghasuhutkon horja in. Halani jut ni uhurhu, huattupi ma demban ibagas pinggan, irik homa marbatu-ni-demban panindihni, husurdukkon ma demban in hu bani sidea na marsanina, irik huelekkon:’Ia hata ni dembanhon, na mangelek ma ahu ase ulang ipabador nasiam au Anakborunasiam bani horja on. Ai anggo lalab do lang tardomu nasiam panriahan nasiam, maila janah bador ma hanami Anakborujabu nasiam.’ Marsikawahan ma sidea, ijalo sidea ma demban in, irik ihatahon:’Tongon ma ma hatamu ai. Halani ibotoh Anakborujabunami do sonaha ase dear anjaha tunggung horja on, aturhon ham ma hunjin.’ Dob sonai, soh ma sidea na manriah on, lang marsiboan jungilni be, boi ma huaturhon pardalan ni horja (hassi pe tongon palobei marpanungkun do au tong bani Tondong).

Santorap homa, ai ma sanggah horja panguburon ni morga Damanik, Sanina-sapangananonku marihutkon Tondong Sumbayak Parhuluan in, sahalak humbani Tondong Jabu ni na marujung goluh on, lang ra manjalo porsa. Gakni halani sanggah na padalankon adat sidea Tondong Jabu on, lang ipadihut ia. Ipatugah Lawei Dr. Robensius Saragih ma hu bakku haru ni uhurni mangidah na so ra ni Tondong-ni-tondong ni manjalo porsa. Ia do Anakborujabu bani horja in. Ibotoh do na au Anakborujabu ni Tondong-Jabu in.

Jadi husuruh ma saninaku manaruhkon porsa on sahali nari hu bani Tondongkon. Hutonahkon homa ase ipatugah na au do marsuruh saninakon mamberehkon porsa on. Saud do itaruhkon saninakon, tapi huidah humbani na daoh, lang homa ijalo. Halani ai nanget hudonoki ma Tondonghon, dob donok huhusipkon ma bani:’Au do nongkan marsuruh mangondoskon porsa in hu bamu Abang. Saninaku do na marujung goluh on, dihut do au hasuhuton bani horja on. Halani anggo lang ra ham manjalo porsa in, na so ra do ham manangihon au Anakborujabu ni nasiam Parhuluan, lang be hape Anakborujabumu au hunjon hujanan.’ Dob huhatahon sonai, huganggangkon ma diriku hun lambungni. Humbani na daoh, huidah ma use na dob ra ia manjalo porsa on.

Lang piga ari dobsi ia, roh ma Abang on, Tondonghon, tapang hu rumahnami. Dear ma panjaloku bani parroh ni sidea on. Age pe lang itarsingati hanami parsahapannami pasal porsa ondi, tapi hubotoh ma na laho mangalumi uhurhu do parroh ni in, ase hot do Anakborujabuni au.

Paradaton na pasayurhon pardiha-dihaon hu bani Tondong taridah do homa bani horja panguburan ni na matei matua pakon na matei sayur matua. Sobali hiou putih, iboan Tondong-pamupus do hiou, na igoran hiou parpudi, na laho sabeihononni hu bani panogolanni na dob matei on. (Anggo Inang do na matei on, Tondong-jabu do mamboan hiou parpudi). Tapi sonin laho isabeihon hiou in, roh ma niombah barang pahoppu ni na matei on parogophon dirini hu bobou ni bakkei in, ase ulang saud das hiou parpudi in hubani bakkei ni na marujung goloh in. Na mararti do ai, lang putus pardiha-dihaon age pe domma matei parihuthonon, tapi sayur do halani dong janah sirsir do tinading ni na matei in pasayurhon pardiha-dihaon hu bani Tondong in.

Sadalan hujin, sanggah paugeihon bajut dob isuanhon na matei nongkan, ibere Tondong-pamupus ma baju-baju ni na dob matei nongkan hu bani niombah dalahi (sikahanan), tinading ni na dob matei in, irik ihatahon ase ia ma gassih ni Bapa na dob matei in manghorjahon horja ni Boru i rumah ni Tondong. Lanjar ihatahon ma homa, anggo anggi pakon botouni hiraon do lang na mateian Bapa, halani dong do panggassih sahira Bapa ni sidea ipudi ni na matei in. Anggo Inang do na matei in, ibulanghon Tondong-jabu ma bulang ni Inang na dob matei in hu bani parumaen (sikahanan) ni na matei in. Irik ma homa ihatahon, ia ma gassih ni Inang na dob matei in, pasayurhon pardiha-dihaon.

Pasal horja adat na pasayurhon pardiha-dihaon hu bani Tondong in, ongga do tarsingat Pdt. Martin Lukito Sinaga, lang pala tariluh ia sanggah mangoromi ronsi panguburon ni Pdt. H. Husin Sinaga, Bapani ondi. Tapi bornginni mulak hun panguburan, sonin ihatahon Tondong na ia ma dingaton ni Tondong in gassih ni Bapani ondi, lang gan tarhoromsi be iluhni, ai iahapkon ma sonaha bagasni pangarusion ni horja adat in. (Saor nabotoh do, sedo boru halak Simalungun (hinan) Inang-i-rumah ni Pdt. H. Husin Sinaga in, inang pangintubuh ni Pdt. Martin in, tapi par Bandung do, ai ma Inang Debora, na tarmurmur goranni i GKPS).

Hassi pe Inang-i-rumahnami (boru Sunda hinan) na bahen gabe usihan ni adat mamboruhon, lang na manghatahon pitah boru na so Simalungun hansa iboruhon Tondong. Lang atene. Ai age pe boru halak Simalungun (atap na marmorga ma tene), tong do homa iboruhon Tondong. Ai nini Tondong ma sanggah na mansabeihon hiouni:’Age legan morgamu humbani morganami, tapi ibagas pardingatannami, borunami do ho dob i rumah ni panogolannami on ho.’

Lang pitah Tondong in mangarapkon parsaud ni hata nongkan, tapi paranak pe mansurahon ase saud sonai pamboanonkon ni boru na bayu in, parumaenni in. Ai ma ase hira dua do Tondong ni na baru marhajubuan on, ai ma Tondong marihutkon parinangan, pakon tondong marihutkon parinangan. Gariada, ase malas uhur ni paramangonni, isurahon parinangon do ase dear pamboanhononni hu bani Tondong-pamupus ni paramangonni. Ulang dear hu bani Tondongni (namatorasni) tumang.

Nongkan domma na tarsingati, na pasayurhon pardiha-dihaon hu bani Anakborujabu do ase isuruh paranak ‘tiba bona ni andar’ laho pajabuhon parsahapan ni boruni. Parlobei ma ai roh paranak hu bani Anakborujabu in mamboan sipanganon, manghombari ase Anakborujabu in mambobai paranak pajabuhon parsahapan ni anakni pakon boru ni Tondong ni Anakborujabu in. Lanjar ijin ma homa ilasa-lasahon sonaha patutni siboanon manggalar utang adat.

Anggo umbuk do riah, janah hira boi do dear holi panriahan, hina na ibobai Anakborujabu in ma paranak in pajabuhon parsahapan. Sonin tiba panorangni horja maralap, paima isuhuni paranak padan na dob pinudun sanggah na pajabuhon parsahapan, ipodahkon parboru do ase palobei ipadalan paranak parhombaranni hu bani Anakborujabu. Gariada, dob ipadalan, janah dob ipatugah Anakborujabu sadiha banggal ni batu ni demban parhombaran in, ipindohon parboru ope ase itambahi paranak, lanjar nini ma:’Harga do bennami Anakborujabunami on.’ Dob itambahi, na laho pindoon ni pe tong ase itambahi, tapi anggo domma ihatahon Anakborujabu in na dob malas ma uhurni, lang be inunut mangindo ase itambahi paranak parhombaranni in.

Marhitei parhombaran in, hira na marsanina ma paranak pakon Anakborujabu in. Age pe palegan-legan morgani, nini Anakborujabu ma padashon sahap hu luluan:’Roh saninakon marodoran na ganjang hu rumah ni nasiam Tondong, mamboan tombuan homa. Ia haroroh ni sidea on....” (lanjar ipatugah ma horja aha parroh ni saninani on).

Hunjin nari ma marsanina paranak na roh on pakon Anakborujabu ni parboru. Hunjin nari ma homa, pori na lang marmorga ondi paranak, gabe samorga ma ia pakon Anakborujabu ni Tondong ni sidea in, marhiteihon partongahjabuon ni anak ni paranak in. Hataonkon ma tene, marhitei na padalan adat parhormbaran do anak namarunjuk in imorgahon (pori na so marmorga hinan). Adat parhombaran in ipadalan anggo na laho suhun padan ma paranak, ai ma sanggah horja maralop.

Sadalan hujin ma mambaen na sai nunut au mamodahkon pori dong na manungkun, lang sibahenon horja ‘mamorgahon’ anak ni paranak i rumah ni Anakborujabu (atap sibiak Boru) ni parboru. Ai lang dong adatni ‘mamorgahon’ anak ni halak sobali marhitei na padalankon adat parhombaran sanggah horja maralop i rumah ni parboru. Age pe palobei ipadalan parhombaran ase suhun padanni hu bani parboru, tapi na sada do padalan parhombaran in pakon suhun padan, ai horja paingkathon (nini parboru) atap horja maralop (nini paranak). Jadi, hataonkon ma parsaudni horja ‘mamorgahon’ in, ai ma dob saud horja maralop/paingkathon in, sedo paima saud.

Hira dos do songon na mamboruhon nongkan. Iboruhon (=‘ibaen morgani’) dob saud boru na bayu bongkot jadi Inang i rumah ni simatuni. ‘Imorgahon’ anak na so marmorga nongkan dob saud ialop/ipaingkat boru na laho gabe parinangonni.

Age hira dos ningon, dong do homa leganni. ‘Mamorgahon’ parinangon boi i rumah ni paranak, boi homa iboan hu rumah ni Tondong na laho ‘mamorgahon’ in. Tapi ‘mamorgahon’ paramangon, maningon do i rumah ni parboru, ai marhalanihon ni boru in do ase ‘namorgahon’ ia.

Ai ma ase longang do lalab uhurhu anggo dong sibiak Boru na mangindohon ase iboruhon (‘imorgahon’) Tondongni lobei boru ni halak, dob ai pe ase roh sidea maralop. Hape namin dobsi saud gabe parumaenni do ase roh Tondongni mamboruhon parumaenni in. Longang do homa uhurhu anggo roh sibiak Tondong mangindohon hu bani Boruni, ase ‘imorgahon’ Boruni in lobei anak ni halak, dob ai pe ase roh Boruni on maralop. Hape namin dob saud na maralop in do ase boi ‘imorgahon’ Boruni in anak ni halak nongkan, ai ma marhitei na padalan parhombaran.

In homa, pori lang saud sidea marunjuk halani bagei ni abat – sai daoh ma namin ai, atene –, hape domma soppat ‘imorgahon’, sonaha ma dobni ‘morga’ in?

Martutur

Humbani hadakdanakon nari do tardoudou uhurhu ase tipak martutur. Anggo lang tiba jujurni nabaen tutur diri, sai dong do na manggorahon, pagolpahon, patorsahon. Sanggah dong na roh martandang barang singgah hu rumahnami, janah lape tangkas itandai hanami niombah, mintor podas do ipatugah Inangnami ondi aha tuturnami hu bani diha-diha na roh in. Anggo mar-inang do hanami, ihatahon ma:’Inangmu do in da,’ nini. Anggo Makkela do na roh in, nini ma:’Roh hape Makkelanima. Arahkon hanima hu rumah.’

Golpa do homa diha-diha mamodahkon tutur. ‘Amborumu do au,’ nini si biak Amboru, ‘Marbapa do ho bakku,’ nini si biak Bapa.

Masa do homa palegan-legan tutur diri hu bani sada partongahjabuon. Anggo pajuppah diri pakon parinangon ni tongahjabu in, ihatahon ase mar-Amboru diri hu bani, ai botou ni Makkelanami do ia . Hape sanggah pajuppah pakon paramangon ni tongahjabu in, ihatahon ase mar-Bapa diri bani, ai marsanina-inang ia pakon Bapanami ondi.

Ai ma ase mar-Bapa do au bani Bapa Martin Sinaga ondi, ai samah panogolan ni Sumbayak Parhuluan ia pakon Bapanami ondi. Tapi mar-Amboru do au hu bani inang-i-rumahni, ai boru ni Anakborujabunami do ia, ai ma boru ni Sumbayak Rumah Tongah. Age mar-Bapa au bani Bapa Martin in, anggo niombahni, ai ma Maurensius Sinaga na marsanina, mar-Tulang do bani Bapanami ondi. Gakni sonai do ipodahkon Amboru ondi, inang pangintubuhni sidea in.

Tuturnami i tongahjabu ni Bapanami ondi, mar-Kaka do hanami sianggian hu bani dua botou ibabounami. Sidea margoran do bennami. Hanami sianggian mar-Abang do hu bani na iataskonnami. Sidea margoran bennami, age pe domma matua bei. Bapa pakon Inangnami ondi pe, sanggah goluh ni sidea, margoran do bennami, anak age boruni, age pe domma matua bei hanami niombahni. Margoran do homa ia bani nasi-Laweinami ondi. Pitah hu bani parumaenni do mar-nasiparumaen anggo Bapa, marparumaen anggo Inang. Ai pe anggo Inangnami ondi, margoran do ia hu bani Kaha sinrumah ni Abang Saridin ondi, ai boru ni botouni do anggo Kaha in. Nini Bapanami ondi do, halani sangkanni do mambaen margoran diri hubani niombah barang hela diri, age pe domma matua bei. Halak do mandilohon partigoranan. Ai ma ase lang ongga Pa-Sendi nini hu bakku, goranku do igorankon. Pitah samah sidea namatorasnami in do marpartigoranan, Pa-Sinta pakon Na-Sinta (ai Sinta do goran ni niombah ni sidea sikahanan).

Sanggah goluhni, ipodahkon Bapa pakon Inangnami ondi do ase ulang marsigoranan hanami pakon sinrumahnami bei. Ai ma ase ‘Parumaenmu’ do ningku manggoran inang-i-rumahku hu bani Bapa atap Inangnami ondi.

Hu bani pahoppuni pe, sanggah manggoluh ope Bapa pakon Inangnami ondi, jimot do sidea pagolpahon tutur mangihutkon adat Simalungun, hassi pe marsahap Indonesia mando ibotoh pahoppuni in, lang piga be na mambotoh marsahap Simalungun.

Ajar ni namatoras in itorushon hanami do hu bani niombah ronsi pahoppunami bei. Niombahnami Anggi ni Abang Saridin ondi, mar-Bapagodang ma hu bani Abang ondi. Niombahni mar-Bapatongah hu bennami, mar-Bapaanggi hu bani hanami sianggian, ai ma Ned Riahman. Niombah ni Sarmedi pe mar-Bapatongah do bakku, hape panogolan ni halak Jerman do sidea.

I tongahjabuku ma porini, marparumaen do hanami hu bani ganup parumaennami, hansi pe dong do sidea in boru Sunda, boru Jawa, boru Tionghoa, boru Toba. Parumaennami in pe mar-Makkela do ganup hu bakku, mar-Amboru hu bani amboru-simuatuani. Pahoppunami pe mar-Oppung do ganup hu bakku. Hu bani inang-i-rumahku, mar-Inangtua sagala niombah ni anak, mar-Oppung sagala niombah ni boru. Sonai ma homa sidea pahoppu in hu bani niombahnami, dong ma ai na mar-Bapa/Inang-godang, mar-Bapa/Inang-tongah, mar-Bapa/Inang-anggi, mar-Tulang, mar-Amboru, mar-Makkela. (Hansi pe sonai, anggo tutur ni samah niombah/parumaen/helanami in domma hurang tipak, ai huidah mar-Abang do parumaen in hu bani Nasikahani, margoran ni nasikahani hu bani nasianggini, mar-Abang homa parumaen in hu bani Besanni).

Age hu bani diha-diha pe, napala-palai do tipak tutur, halani sonai do ajar ni Bapa-Inangnami ondi. Anggo lape natandai, sibar na tarhona, napapangkei ma partuturan. Ai ma ase ra do sonai, anggo mar-Bapa hu bakku na marmorga Purba na lape tangkas hutandai, husungkun do mase mar-Bapa ia. Ongga do sonai, dob na patangkas pardiha-dihaon, gabe mar-Makkela morga Purba hu bakku, halani susur hun Ruimah Bolon Purba do ia. Ai Tondong-ni-tondongku do Purba Pakpak hun Rumah Bolon Purba.

Sonai ma nabaruon, sanggah ioperasi Dr. Darwan Purba mataku halani katarak. Sanggah mangoperasion ia, inunut hanami do marsahapi das hu bani na patangkashon partuturannami. Jadi ningku ma hu bani:’Mar-Tulang do hanami hu bani Tulang Tuan Maja ondi, ai Tondong ni Raya do Purba.’ Ai hubotoh do, niombah ni Tulang Maja Purba ondi do Dr. Darwan in. Hutandai do tangkas Tulang ondi, ai bani mungkahni Anggota DPRD Sumatera Utara au tahun 1971 ondi, Gubernur Muda do Tulang Maja ondi, dong do marpiga-piga hali ia mewakili Gubernur hu Sidang DPRD.

Sonai do homa tuturhu hu bani Pdt. A. Munthe. Mangihutkon hasadaon ni Garingging pakon Munthe, sonai marihutkon Kahaku boru Munthe sinrumah ni Abang Asang, mar-Tondong do namin au bani Pdt. A. Munthe in. Tapi halani mar-Tulang do sinrumahni hu bani sanina-sapangananonkonku morga Panggabean, ai ma na mambuat kakak ni inang-i-rumahku, gabe mar-Tulang do tong Pdt. A. Munthe in hu bakku.

Domma nongkan nataringati, ia sinrumah ni Bapatongah ni Pdt. Martin Lukito Sinaga ai ma boru ni Tondongku. Ai ma ase ‘Pa’ do nini Pandita in bakku, ai tutur parumaenku do sinrumah ni Bapatongah ni in.

Ai ma ase sanggah patangkashon tutur, lang sungkup anggo pitah parmorgaon do hansa parihuthonon. Dob nabotoh huta pakon morgani, napatangkas ma tutur marihutkon inang; anggo lang dapot hunjai, na patangkas ma use marihutkon pardiha-dihaon na legannari.

Sonai ma sanggah patangkashon tutur au pakon Ebenezer Siadari marhitei sms, mar-Tulang ia bakku, nini halani sonai do ipodahkon namatorasni, asal ma Purba, Tulangni do gan, ai panogolan ni Purba do gan nalobeini sidea. Sanggah hupatangkas Purba aha, lang homa tarpatorangsi. Halani tubuh ni boru Damanik do ia, huhatahon ma bani, marihutkon Tuan Sidamanik, sipar-Atturang atap sipar-Besan do tuturhu bani namarombahsi, halani ai boi do au mar-Tondong bani sidea, sedo sidea martondong bakku. Dobni ipatugah ma tuturni hu bani hombarjabuni sidea i Sarimatondang, ai ma Pam-Bungaran. Nini, domma humbani hadakdanakon nari ipodahkon bani, sipar-Bapa do ia bani Bungaran. Dob sonai nini, gabe ai ma nabahen parihutonkonnami, tongon ma, mar-Tulang do Ebenezer bakku, ai Laweihu Bungaran. (Hasomanku samah Pemuda GKPS hinan do namin Bapa ni Ebenezer in, sanggah Ketua Umum ni Pemuda GKPS au, ia Pengurus Pemuda GKPS i Sidamanik. Tapi lang ongga soppat hanami patangkashon partuturannami).

Anggo tutur parmorgaon do hansa naboankon, halani tubuh ni boru Garingging do au, namin ganup ma morga Garingging Tondongku. Hape, songon na dob natarsingati nongkan, age pe Garingging do Dr. Bungaran Saragih, Boruku do ia, halani tubuh ni Sigumonrong do ia. Sonai ma homa hu bani Saragih Simarmata. Marihutkon Inang-godangku, sonai marihutkon piga-piga sanina Sigumonrong na mambuat boru Simarmata (ai ma Drs. Iden Purba ondi i Siantar, saninaku Sigumonrong na i Binjai), mar-Tondong ma namin au bani Saragih Simarmata. Hape, mahalanihon ni na laho boruku bani Jumpatuah Saragih Simarmata par Tiga Runggu, gabe Boruku ma homa sahali Saragih Simarmata.

Naidah hunjin, porlu do marsipatangkasan manat partuturan. Dob tangkas janah marsijalon ise parihuthonon, tipak ma partibal ni tutur in hansi pe songon na gaor hinan lobei. Hinaotikni namin, gendo soppat bei marsipatangkasan pardiha-dihaon marihutkon inang. Tapi nani, anggo songon hata ni uppasa do, ‘Bintatar ma bintutur, uratni jabi-jabi; patar hina martutur madaoh hutanami’, napahamot ma tutur marihutkon morga lobei, paima dong panorang laho marsipatangkasan.

Horja-Horja

Nongkan pe domma namin nasobut, ibagas anjaha marhitei lahoan adat do ipasayur pardiha-dihaon. Sanggah manriahkon laho pajongjonghon horja paradaton, huldul ma ranggi si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Anjaha ningon nongkan, dob domu do panriahan ni na mardiha-diha in ase saud jongjong horja in. Hira boi do hatahonon, lang goranon lahoan adat atap horja-horja, anggo sedo na iolobkon diha-diha, pinomatni na martondong-maranakboru, janah anggo tarbaen do diha-diha Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Halani ai, boi do hatahonon, halani pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran do ase dong horja-horja, anjaha marhitei horja-horja do iramotkon, ipaimbaru, ipasayur pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Bagei do namin lahoan paradaton, atap na igoran horja-horja. Nini St. Oji E. Saragih, BA bani bukuni ‘Bageini horja adat Simalungun’ (Bina Budaya Simalungun, Medan-1999), sobali horja na pairik pakon horja palaho boru pakon horja paunjukkon anak, dong do horja ‘mangalop tuah’, ‘manonggot’, ‘padashon sir ni uhur’, ‘mangalop parhorasan’, ‘patugahkon na dob tubuh dakdanak’, ‘manorih dakdanak na baru tubuh’, ‘paabinghon’, ‘patandanghon lanjar mangganjangi jambulan’, ‘manombei rumah’. Bani buku nasinuratkonnami (au pakon St. Oji E. Saragih) ‘Horja Sayur Matua’ (Bina Budaya Simalungun, Medan-1994), nasobut do dong horja ‘mambere namalum’ atap ‘mambere tukkot pakon duda-duda’, horja-horja sanggah mateian, appa horja ‘sayur matua’.

Anggo nabasa homa nasinuratkon ni Pdt. J. Wismar Saragih ‘Barita ni Tuan Rondahaim, na ginoran ni halak Tuan Raya Na Mabajan’ ibagas buku Rondahaim, Sebuah Kisah Kepahlawanan Menentang Penjajahan di Simalungun (Bina Budaya Simalungun, Medan-1993), sapari dong do horja patuaekkon, ai ma mamboan dakdanak hu bah paopat bornginkon dob tubuh, ijai ma ibahen goranni dob ikuhupi bani boras. (halaman 88). Bani adat Harajaon sapari ondi, dong do adat manraja; ibaritahon Oppung Guru Jason Saragih ondi do pasal in sanggah manuratkon Riwayat Hidupni ia (Lape soppat isuratkon ganup, gakni halani ai ma ase lang saud ibukuhon, ai marujung ma goluhni tahun 1963; domma iketik helani na dob sinuratkon ni in, copyni iberehkon bakku ijia, husippan pe ronsi nuan). Nini Guru Jason in, ‘Bani tahun 1909 Januari horja manrajahon Tuan Hapoltakan Sumayan mangihutkon adat. Dokah do pesta ai. Mangihutkon adat, ningon narajahon do anak ni Raja na matei, ase naturunkon nakubur Raja na dob matei, ase ulang tarkubur Raja. Jadi paima jumpah kesempatan manraja, itandurhon ma lobei bangkei ni Raja na matei ai. Ase bani horja manraja, horja mangkubur do homa. Ipamasa ma martoping pakon marhuda-huda sabulan dokahni. Roh ma haganup Raja-Raja Simalungun pakon na hun Karo, marsiboba parmaenan, toping. Ramei tumang i Pamatang Raya.’

Humbani bagei ni horja-horja in, tang na parungguhon diha-diha marihutkon si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran, ai ma: horja palaho boru pakon horja paunjuk anak (appa na paihut hujin), horja mamongkot rumah, appa horja sayur matua. Halani ai ma gakni ase ihatahon Bapanami ondi, na tolu horja in ma tang sibanggalan.

Sanggah horja palaho boru, riap ma ijin hasuhuton parboru pakon ganup diha-dihani marihutkon si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran, manjalo parroh ni paralop, anjaha rap marpuran bani na laho manlangkah ma boru ni sidea in hujabuni. Sada-sada ma diha-dihani in ipamuhuni boru in. Irik hujin, sada-sada homa sidea in mansabeihon hiou hu bani na laho marhajabuan in, hiou sahira parpaingkatni. Lanjar in ma homa parimbagasonkon ni hasuhuton paranak, ai marhiteihon horja in, dong ma parihutonkon tutur pardiha-dihaon hu bani diha-diha ni Tondongni in.

Sonai ma homa bani horja paunjuk anak. Anggo sedo na mangulaki mambuat boru tulang niombah in, palobei ipatugah do hu bani Tulang ni anak in (gati homa ihatahon mamuhun hu bani Tulangni), irik ipindohon ase namin ra Tondong in manjalo boru na bayu in holi sahira boruni. Sonin ma dalanni patugahkon bani Tondong na sayur do pardiha-dihaonni hu bani Tondongni in pori pe lang marboru-tulang anakni on.

Palobei mambaen riah-tongahjabu do homa na laho paunjukkon anakni in, ai ma marhitei na mandilo ganup diha-dihani marihutkon si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Tapi paima ai, domma dong hata ondos-ondos hu bani Bapatua (pakon Sanina), Anakborujabu, sonai tugah-tugah hu bani Tondong-pamupus pakon Tondong-jabu (si-Tolu Sahundulan). Umbuk ni riah ni si-Tolu Sahundulan in ma pajongjongkon riah-tongahjabu.

Sanggah riah-tongahjabu in ma isuhutkon hasuhuton hubani diha-diha ni in ase rap sidea paunjukkon, ai nini do:’Rap do hita simada niombah bani anakta on, pangintubuh do hansa hanami. Podahi nasiam hanami sonaha na patut adatni sibahenonta’ Ibalosi diha-dihani in ma hata ni hasuhuton nongkan marhitei sahap irik marpambahenan, ai ma margugu manggoki ‘tondolan ni supak’ na dob isobut hasuhuton, ase dong berehkonon holi manggalar utang adat hu bani Tondong sanggah horja maralop. Ibagas malas ni uhur ma homa diha-diha in mambere gogohni manuppaki horja in, ai iahap tongon ma ia diha-diha, ipadihut ia paunjukkon anak ni diha-diha ni in.

Ongga do santorap songon na daoh pangahapku bani diha-dihaku, halani lang palobei ibaen riah-tongahjabu. Surat ontangan mando ipadas ase roh bani mata ni horja paunjuk anakni. Sanggah padashon tuppak ahu bani mata ni horja in, huhusipkon ma sungkun-sungkunhu bani Suhut Bolon ni horja in, ‘Lang gakni na rap hita simada niombah bani niombahmu na marunruk on tene? Ai huidah lang palobei ibahen ham riah-tongahjabu.’ Balosni:’Lang pala namin manghatahon na so rap hita simada niombah. Tapi ase ulang mangharui diha-diha do. Ai anggo marsuhutan diri, matangkas ma na so dong bendiri.’ Jadi ningku ma, ‘Anggo sonai do, on ma na boi iondoshon hanami, tanda ni na dihut do hanami simada niombah. Malas ma uhurmu manjalo on. Ai huagan do lobei na dob daoh pardiha-dihaonta.’ Nini ma use:’Lang dahkam. Lang na roh ganggangni pardiha-dihaonta. Marpanganju ma ham bani hahurangannami ai.’

Ai ma ase boi do hatahonon, nabahen pe riah-tongahjabu laho paunjukkon niombah, ai ma laho paratahkon, paimbaruhon pardiha-dihaon na dob dong do. Ai anggo humbani gogoh (ibagas bilangan duit) na pinatuppu ni diha-diha in do, ra do lang sadiha bahatni, gariada ra do lang das nassa bilangan ni duit na bois patorsahon sipanganon sanggah riah-tongahjabu in. Tapi, marhitei riah-tongahjabu in ma ipadippos rahutan ni pardiha-dihaon na dob dong, boi homa padihutkon diha-diha na baru (itombei) hu bani pardiha-dihaon na dob dong.

Bani panorang parpudi on domma lambin lassei halak Simalungun mangadonghon riah-tongahjabu laho paunjuk anak. Deba ma ai halani pitah humbani na patumpu gogoh (duit) do hansa pangarusionni pasal na mambaen riah-tongahjabu in. Halani na lang dong bani, maila ma ia marsuhutan, matangkas ma na lang dong bani. Halani nihurni sukkupan do ia, lang pala iharui diha-diha marhitei napatuppu gogoh ni diha-dihani. Hape namin, tang naniparayak marhitei na mangadonghon riah-tongahjabu, ai ma na padihutkon diha-diha do bani horja paunjukkon anak in, bani na laho manggalar utang adat bani Tondong (parboru). Ai marhitei na ipadihut do ase dippos rahutan ni diha-diha in.

Sonai ma sanggah na laho paunjukkon niombah sianggiannami sapari i Siantar. Dong do diha-diha na manlanglangi, mase ma pala bahenon riah-tongahjabu, bois panorang, loja, hape otik do hansa holi na tarpatuppu duit marhitei riah-tongahjabu in. (Ninuhurni gakni, na sungkupan do hanami sanggah ia, ai sanggah Walikota si Marim, niombahku sipahidua). Age sonai nini, hugogohkon ase do ase saud ibahen riah-tongahjabu in. Ai nahuarapkon ase tongon ma rap simada niombah do hanami na mardiha-diha bani niombahnami in.

Tarsonai ma homa gakni pangahap ni buei na niontang bani riah-tongahjabu on. Nihurni na roh on, na laho pajongjonghon sitatang-horja (Panitia) do hansa riah-tongahjabu on. Ai dob hupadas hata ni demban tangan-tangan ni Inang-i-rumahnami, na mangelekkon ase rap hita paunjukkon niombahta on, sipangintubuh do hansa hanami, mintor bahatan ma roh balos ase ipajongjong ma Panitia siatang-horja (pesta) parunjukon in. Diatei ma dong ijia sibiak Sanina na dob huntoras, mambere balos dear, nini:’Tongon ma ai, rap do hita simada niombah. Rap ma hita paunjukkon. Tanda ni na dihut au paunjukkon, saratus humbakku. Ise hita patuppuhon gogohta bei.’ (Hape namin, sanina-sapangananonkonnami do na marsahap on, panogolan ni Saragih Sumbayak Parhuluan, anggo Bapani, halak Sina do. Malas tumang ma gakni uhurni nadilo ia, ipadihut ia bani riah-tongahjabu on, tongon ma ia saninanami. Saratus nanihatahon ni on pe, saratus dollar ni Singapur do. Nini use ipudian ni ari, ase dong pe bereonkonni, na binere ni niombahni do, parboniaga sonari i Jakarta. ‘Paima misir ia ijia, palobei ibere hanami do mangan, mardayok binatur. Sonai do ganup dakdanak hupaingkat hun rumah. Diatei tupa ma, dear bei do pargoluhonni’).

Dob sonai pe ase marsiakuan bei na rap ma diha-diha na roh in paunjukkon si Wawan, sianggiannami in. Ipadalan ma buku (tulis) panuratan ni gogohni diha-diha na ipatuppu in. Dob sonai pe balos, ase iriahkon ma homa pajongjonghon Panitia sitatang horja, rap mardalan pakon na patumpuhon gogoh ni diha-diha in. Dob umbuk panriahan, iondoskon diha-diha in ma gogoh na pinatuppu nongkan hu bennami hasuhuton bolon.

Dob saud holi iparoh boru na bayu in, riap ijin ma use diha-diha nongkan mangalo-alo parroh ni boru na bayu. Isisei boru na bayu in ma sada-sada diha-diha in marhitei na manurdukkon demban na bayu (igoran do homa demban na bayu in ‘demban paubah tutur’, dob bongkot ia gabe inang i rumah ni hasuhuton paranak in, gabe partongah-jabuon ni na marunjuk in ma use parihutonkonn ni tutur). Anggo tudu do dong iboan boru na bayu in, barang tudu do dong bahenon ni hasuhuton na paunjuk anak in, bani horja in ma homa ipadas boru na bayu in hiou siluahni hu bani diha-diha. Lanjar marhiteihon ni in ma homa hasuhuton manisei diha-dihani, dalanni paorodkon pardiha-dihaon.

Sonai ma ijia i Medan sanggah paunjukkon si Marim, niombahnami sipahidua, napala-palai do ijia mangadongkon hiou siluah ni boru na bayu in hu bani lobih saratus diha-diha. Nahatahon napala-palai, sedo halani na sukkupan hanami, tapi ase dong dalannami manisei ganup diha-diha do, ai in ma parlobei pajongjonghon horja (paunjukkon) hanami. Paima in, horja palaho boru do hansa ope na dob nalahoi. Sobali hiou iatas-itoruh (bulang pakon hiou) sabeihonon hu bani hanami simatuani, Bapatua, Anakboru, pakon piga-piga saninanami, kaen sarung do nabaen hiou siluah in, lang hiou na somal isabeihon i Simalungun (hiou ragi panei atap ragi nalegannari). Ai anggo hiou Simalungun na baen, sobali hargani na tarhummahol, lang boi ipakei, ai sanggah lahoan adat do hansa ipakei. Anggo kaen sarung, boi iparujahon marhitei na ipakei bei.

Hansi pe ase boi pakeion do ninuhurdiri, hape dong do diha-diha in na manimpan hiou siluah in, ai sahira pardingatan do in bani, na isisei boru na bayu in ia sanggah dong horja-horja i rumahnami, tanda ni na sangkan do ia diha-dihanami. Songon pinabotouhu ma pori, na margoran si Anna, laho hu bani morga Saragih, marhuta sidea i Aek Kanopan, Labuhan Batu, sanggah na pajuppah hanami bani horja parujung goluh ni saninaku, si (Tiktik) Santiaman, marsangaja ma ia mamakei kaen sarung na jinaloni sanggah parunjukon ni si Marim, anjaha nini ma:’Hiou na hupakei on ma da hiou siluah na hujalo nabaruon ondi humbani parumaenta hunrumah ni si Marim.’ Ningku ma marbalos:’Mase jenges pe lalab?’ Nini ma:’Husimpan do sadokah ni on, harga do on bakku. Ai ma ase on pe ongga hupakei.’ Sonai ma hape harga ni hiou siluah, hansi pe namin anggo duit pambolini hiou in ijia lang pala banggal, ra otik tumang do hansa in marimbang ongkos ni botouhin tapang manrohi horjanami ia.

Sonai ma homa sanggah horja paunjukkon si Wawan i Siantar. Dong do nassai homa bahat ni hiou siluah. Halani sadari ni in do homa Tondong (morga Simanjuntak) padalanhon adat (ni sidea mangihutkon adat Toba), irik dob salpu adat ni Tondong in ma nabahen horja paroh boru na bayu i GOR Pematangsiantar (na bahen ma GOR in sahira rumahdiri). Irik dob horja paroh boru na bayu (ai ma mambulangi, pahundulhon hu ‘luluan’, pajujungkon boras tenger), ipadalan boru na bayu in ma hiou siluah. Lanjar ijin ma boru na bayu in patandahon dirini lanjar manandai diha-diha in ganup.

Nabotoh hinan do na laho loja do boru na bayu in manisei ganup diha-diha in marhitei na mansabeihon hiou siluah marsasatangga hu bani lobih 100 tangga. Ai ma ase dobdob hinan do hupodahi na laho parumaennami in pasal horja in, tarlobih pangarusion ni na padalan siluah in, ai ma na manisei lanjar mansiatkon diri-diri hu bani diha-diha in ganup. Halani pangarusion na dob dapotsi in ma gakni mambaen lang pala songon na loja (atap songon na manringut bohini) mansabeihon hiou siluah in marsada-sada hu bani ganup diha-diha.

Tapi sanggah horja paunjukkon si Niko ijia, ai ma niombahnami sipahi onom, daoh paima horja parunjukon ni si Wawan na i Siantar in, lang pala sonai bahat ni hiou siluah, halani i Jakarta do ibaen horja in, lang piga diha-diha na hun Sumatera na boi roh bani horja in, pitah diha-diha na i Jakarta ma hansa. ( Ase nabahen pe horja in i Jakarta, halani tudu sanggah ‘marjuma-modom’ hanami i Jakarta 9 tahun).

Tarsingat pasal horja paunjukkon anak in, bahat ma naidah homa halak Simalungun na lang be jimot padalankon in. Ipahamot ma sibar na mambaen pesta parunjukon i gedung atap Balai Pertemuan. Ai ma dob ipasada horja palaho boru pakon horja paunjukkon anak. (Sisada horja nidokan). Hape namin, sanggah horja i gedung in, hira horja manjalo adat humbani Tondong (parboru) do hansa mardalan, sedo horja paroh boru na bayu. Dob lahoan adat ni Tondong (parboru) in, isolothon ma irik lahoan adat ni Tondong-jabu pakon Tondong-pamupus ni hasuhuton paranak. Lang pala mahua namin anggo nidokni lahoan adat ni Tondong-jabu (atap pamupus) in singgan tanda ni sisada boru pakon ni Tondong-parboru do. Hape lanjar ijin do mansabeihon hiou Tondong-jabu pakon Tondong-pamupus hu bani hasuhuton paranak, lang dob saud boru na bayu in iparoh janah iboras-tengeri i rumah ni paranak, tanda ni na dob saud ma ia gabe inang na bayu i rumah ni paranak.

Na deba homa, dob salpu horja i gedung, ibaen pe homa use horja paroh boru na bayu borngin ni ai sonin das i rumah. Ai ma marhitei na mambulangi (i horbangan), pahundulhon i luluan, iboras-tengeri, padalan indahan dapoton, padalan demban na bayu. Na padalan hiou siluah hira lang dong be. Ai diha-diha pe lang be ganup ijin. Hape namin, sanggah parroh ni boru na bayu in i rumah do na igoran horja paunjuk anak. Ai horja na i gedung nongkan hira udutni horja maralop do ai, ai ma manjalo adat humbani Tondong-parboru.

Gakni mambaen na masa sonin, ai ma halani na ipadomu ai do pesta ni parboru (horja palaho boru) pakon pesta ni paranak (horja paunjuk anak). Gabe igoran horja in horja paunjukkon, hape lahoanni adatni sibar na manjalo adat humbani parboru do (udutni horja maralop). Gakni homa, na hadalitan do in humbani adat ni simbalog. Ai i Toba, sonai i Karo, maningon bani sada horja do na palaho boru pakon na paunjuk anak ase tongon horja parunjukon. Anggo i Simalungun, i rumah ni parboru do horja palaho boru (irk dob horja maralop), i rumah ni paranak do horja paunjuk anak. Lang ipasada hinan. Ai ma ase anggo ipadomu do horja (ni parboruj pakon paranak) i gedung, paksa ma manat anjaha hundokah mansahapkon pardalan ni gori. Dong ma deba na ipadalan bei gori mangihutkon parhundul ni sada-sada hasuhuton in, hansi pe pinahan na ijuhuti sada do. (Ase boi sonai, lang humbani pinahan nanijuhutan in hassa gori, tapi iboli ma gori tumang hun Tiga atap pe hun sijual jagal).

Sonai ma homa, hira lang be iporluhon padalanhon hiou siluah ni boru na bayu hu bani pargotongni, hu bani simatuani, par-Bapatuaonni, par-Nasikahaonni, hu bani Anakborujabuni. Ai nini do:’Domma nongkan dapotan hiou sanggah i gedung, masa pala iulakkon use paduahalihon dob das boru na bayu i rumah.’ Hape namin, lang dong na duahali. Ai sanggah i gedung, humbani suhut parboru do ijalo hiou. Gabe tanda ma in (lanjar manrahut) na dong do parsimatuaon, dong do par-Bapatuaon, dong do par-Nasikahaon, dong do Anakborujabu ni boru napinaingkat ni on. Hiou siluah dob das i rumah, lang be na humbani Tondong (hasuhuton parboru), tapi humbani boru (inang) na bayu in do, hiteini manisei lanjar mangauhon (irik manrahut), domma tongon ojak ia gabe inang na bayu i rumah in, ai marhitei na domma ibulangi, ipahundul i luluan, ijujungi boras tenger, balos ni in ma isabeihon siluahni hu bani pargotongni (‘ham ma tongon pargotonghu’, hu bani simatuani (‘nasiam ma tongon simatuaku’), hu bani par-Bapatuaon (‘nasiam ma tongon pangalopan podah paradaton ni partongahjabuonnami’), hu bani Nasikahani (‘nasiam ma tongon hasomannami manriah’), hu bani Anakborujabu (‘nasiam ma tongon Anakborujabunami’).

Anggo dong do sirsir, sonai ma homa hata ni hiou siluah ni boru na bayu in hu bani ganup diha-diha. Ai mangihutkon adat, lang sukkup hata tumang, tapi irik do marpambahenan. Lang sukkup marpambahenan, tapi dong do hata ni pambahenan in. Usih do ai songon na padalan demban ondi, hira hiteini manluarhon sahapni do ase isurdukkon dembanni, sedo na laho marsuruh marpuran, ai anggo na marangarahkon marpuran do, bajutni na marisi demban pakon attupni do iabeihon.

Domu hu bani nasinahapkon in ma ase malas tumang naijia uhurhu, dos riah pakon na laho Borunami ijia sanggah parunjukon ni niombahni (si Jumpatuah Saragih) pakon borunami (si Lydia, sipahi-opatnami), ia horja maralop appa horja palaho boru ipamasa i rumahnami, ai ma napadalankon adat maralop, anjaha pairik hujai padalankon parpaingkat pakon padashon adat hu bani paranak. Patarni, manjalo pasu-pasu partongah-jabuon ma niombahnami in i gareja. Salpu hun gareja, marpesta i ianan parpestaan Taman Sari, ai ma mamestahon pamasu-masuon ni sidea in, ihasuhutkon hanami parboru, lang be dong na padalan adat (sobali adat ni na riap mangan, ai ma padalan panganan banggal pakon pakon panganan pinatunggung, appa padalan gori), ai anggo na padalan adat domma gok sanggah manjalo parroh ni paralop. Lanjar hira hun ‘rumahnami’ (gedung) in ma ipaingkat hanami borunami in manlangkah hu jabuni. Das sidea i Tigarunggu, ipadalan sidea ma adat paroh boru na bayu, borngin ni das sidea. Lang piga ari dobsi ai, ibaen sidea ma horja parunjukon bani anak pakon parumaenni on, idilo ma haganup diha-dihani. Domu do homa riahnami ijia, ase parrohnami manaruhkon indahan-siopat-borngin pe ipatudu bani ari ni horja parunjukon ni sidea in.

Sanggah pesta manghamalaskon pamasu-masuon ni sidea in pe namin, dong do ijia diha-diha na mamboan hiou na laho sabeihononni sahira parpaingkatni. Gakni lang pangkei ibasa ontangan. Atap nihurni songon na somal nididahni do, i gedung do padalan adat paingkathon pakon adat hu bani paralop. Dob i gedung pe ase ibotoh na dob salosei do hape horja paingkathon in i rumah paima naodorhon hu pamasu-masuon, paima saud sidea martongahjabu, jadi sedo dob martongahjabu (mangihutkon adat ni Kristen, i gareja) ase napadalan parpaingkat.

Halani domma soppat iboan hiou ni on, tanda malas ni uhurni do homa, saud do isabeihon hiouni on, tapi sanggah manjabat-tangani na marunjuk in mando, ibagas odoran ni buei jolma na laho manjabat-tangani na marunjuk pakon namatorasni akkup lopah.

Dong dua na husurahon marhitei horja na sonin. Parlobei, sihol patuduhonku horja palaho boru in na maningon pairik do horja manjalo parroh ni paralop pakon horja paikkathon i rumah ni parboru. Nini Bapanami ondi, sonai hinan do sapari. Nahuguruhon pe sanggah manjalo kuliah Hukum Adat, maningon irik do marsibalosan lahoan adat. Sonin na jalohon adat, irik ma homa na padalan balos ni adat in. Marsijaloan pairik. In ma naginoran ni ilmuwan, tongkinin (kontan) marsibalosan marsijaloan. Ai ma ase sanggah horja palaho boru nahutarsingati nongkan, dua bagian banggal do horja. Parlobei ma ai paranak napadalankon adatni hu bani parboru (na ginoran suhun padan), paduahon, irik hujin, parboru padalankon adatni hu bani paranak.

Soppat do ijia dong na mangkatahon, nini halak pantang do gan manghioui bodari, maningon siang ni ari do. Balosku, mangihuthon adat Simalungun, sapari pe borngin do maralop, lang arian. Janah irik dob padalan parpaingkat, irik homa manghioui, ai ma padalan hiou parsimatuaon, parbapabuaon, parnasikahaon, Anakborujabu, pakon hiou parorot. Gariada, borngin ni ai do iboan boru na nialop in. Halani ai, humbani sapari do lang pantang manghioui bodari. (Sanggah horja domu hu bani na mateian pe, borngin dob mulak hun panimbunan do ipadalan horja paugeihon bajut hu bani Tondong, janah ijin ma homa mansabeihon hiou Tondong hu bani sanina barang niombah tinading ni na marujung-goluh in, ai ma sahira gantih ni na dob marujung-goluh manghorjahon horja paradaton dompak diha-diha).

Ai ma ase anggo dong na mangkatahon pantang do manghioui borngin-borngin, ninuhurhu na hadalitan do ai humbani simbalog na mamantangkon sonai.

In homa, goranni pe horja paingkathon do. Ai ma paingkathon laho marhajabuan. Halani mangihutkon aturan hakristenon, i gareja ipasaud partongahjabuon marhitei horja pamasu-masuan, paima hu gareja ma ipamasa horja paingkathon. Sedo dob mulak hun gareja. Ai dob mulak hun gareja, lang be na paingkathon boru goranni, tapi na paingkathon na dob marhajabuan do.

Na husurahon paduahon, ai ma ase pori na baen pe pesta i gedung, hira pitah do laho manghamalashon pamasu-masuon partongahjabuon ni ni marunjuk in do pesta in. Lang be mamestahon panlaho ni boru. Ai lang suhar do ai, napestahon, hape na laho do boru diri in. Ai ma ase namin, ase nabaen pe pesta, ai ma manghamalashon na saud niombah in manjalo pasu-pasu partongahjabuon.

Ra do dong manghatahon, paurahkon do ai anggo dob hun gareja ase ipaingkat marhitei na mambaen horja i gedung. Mangihuthon na dob hudalani, urahan do horjani anggo bodari paima hu gareja ibaen horja paingkathon. Ai anggo bodari do ibaen, irik dob manjalo parroh ni paralop, pitah diha-diha na patut dihut paingkathon (ai ma na patut dihut manjalo apuran pamuhunan, na ‘na itulluk tappuk ni demban’ nidokan) do hansa na manghioui paingkathon boru na laho in. Anggo i gedung do ipamasa horja paingkathon in, somalni buei ma diha-diha na mangihut-ihut manghioui, hape namin lang hinan ipadihut hasuhuton bani diha-diha na patut ‘itulluk tappuk ni demban’ (boi halani domma hundaoh pardiha-dihaonni, boi do homa halani lang tuk gogoh; pori pe dong do sinadongan ni hasuhuton parboru, patutni pahombaronni do parbuei ni diha-diha na ipatumpu hu bani gogoh ni paranak patuppuhon, ai maroa do nabaen martuppu bahat diha-diha, hape otik do ‘indahan’ na boi ipasirsir paranak. Nahatahon maroa, halani boi do in songon na pahirihon atap paetekkon uhur ni paranak. Tapi anggo manghamalaskon pamasu-masuon ni boru do pesta ni niadonghon parboru, pori bahat pe diha-diha (pakon huan-huan) ipatuppu, lang pala etek uhur ni paranak, ai lang dong pardomuan ni pesta in pakon horja maralop.

Hu bani diha-diha pe paurahkon lahoanni do anggo pulig ibaen horja mangalo-alo parroh ni paralop irik horja paingkathon, panorangni paima pamasu-masuon. Ai anggo lang iontang ia roh bani horja in, ibotoh ma na lang pala dihut ia ‘itulluk tappuk ni demban’. Na mararti ma ai lang pala manghioui ia. Tapi anggo dob pamasu-masuon do ipamasa in, paksa iboan hiou na laho sabeihononni. Lang tarsibar atap bani pesta in do ia manjalo dembanni (‘itulluk tappuk ni demban’). Halani domma soppat ia mamboan hiou, dihut ma homa ia manghioui. Dobni sosak ma hasuhuton parboru, ai paksa ma ipadear romban hujin, ipadihut ma na manghioui in ‘itulluk tappuk ni demban’. Ai ma ase ra do lobih saratus na manghioui. Gariada, rarat ma use, na so tinandaan tangkas pe dihut manghioui. (Ai lang mangutangi hasuhuton do in, paharuhon hasuhuton?).

Tarsingat pasal na manghioui in, ongga do martuturian Kaha Nan-Jordi (sinrumah ni Abang Jawasman), sanggah manrohi horja palaho boru ni diha-diha i Siantar, iboan ma gan hiou na laho sabeihononni, halani patutni dihut do hanami ‘itulluk tappuk ni demban’ bani panlangkah ni boru in. Dob das ia bani horja in, janah jumpah ma adanganni manghioui, lalab lang napadashon apuran bani tanda ni na dihut ia ‘itulluk tappuk ni demban’. Halani ai, lang saud isabeihon hiou nabinoanni on. Lalab bungkus, iboan mulak. Nini ma mangujungi tuturianni on:’Anggo hubotoh na itulluk tappuk ni demban do manghioui. Maroa do manghioui diri hape lang dihut diri itulluk tappuk ni demban.’

Mados songon parranggi ni diha-diha marihutkon Tolu Sahundulan Lima Saodoran sanggah horja paunjukkon niombah do homa sanggah horja mamokkot rumah.

Napaleganhon horja paunjuk anak (atap palaho boru) humbani horja mamongkot rumah, panjuljul ase dong horja in. Ia horja paunjuk anak age palaho boru, ipajongjong horja in halani patutni do napaunjuk anak, napalho boru, anggo domma gok banggal ni niombah in, domma huntoras paruhuronni. Nadilo ma diha-diha ase rap paunjukkon, atap ase rap marpuran sanggah manjalo parroh ni paralop, ase paingkathon. Anggo horja mamongkot rumah, sedo halani na dob dong rumah napinajongjongni, tapi halani sihol ni uhur patumpuhon diha-diha do, marhiteihon ni na dob ipajongjong rumahni. Ase gabe rumah partumpuan ni diha-diha ma namin rumahni in.

In homa, hira na maningon do bahenon horja-horja domu hu bani partongahjabuon ni niombah. Porini pe lang hinan tarbaen alop dear, tapi marlua-lua do, na maningon do use bahenon horja mangadati i pudian ni ari. Hape, anggo horja mamongkot rumah, lang na maningon. Ai boi do dob hundokah iiankon rumahni ase ibahen horja mamongkot rumah. Na deba homa lang pala ibahen horja mamongkot rumah halani domma saud ibahen rumah ni on ianan patumpuhon diha-diha, ai ma marhitei horja parunjukon ni niombah.

Tarsonai ma gakni age Bapatongahnami ondi. Domma dokah dob iiankon rumahni on, ai ma rumah na marmerek ‘L.M. Purba’ i Sondiraya, domma atap na piga hali iparpadear (rehab nidokan), dob ai ipabolag, na sapintu hinan gabe duapintu (ai hiro Ruko nidokan do). Dob matua pe ia ase ipajongjong horja mamongkot rumahni on. Gan, tang na isurahon, ai ma ase ongga ia patuppu diha-diha marhitei horjani, ai sai marhutuk diha-diha halani lang ongga diha-diha in manrohi horja-horja ni Bapatongahnami on, hape Bapatongah on ringgas tong roh asal ma dong horja-horja ni diha-diha. Gakni halani dua do hansa botounami niombah ni Bapatongah on. Dong do namin anak naniainni, ai ma hanami sianggian, na iondoskon Inangnami ondi bani sidea. Tapi i Jerman do ia marunjuk. Lape ibaen horja parunjukonni. Ia botou nami na dua in, ipaingkat do homa dear. Tapi horja palaho boru do hansa in. Lang na marpesta goranni. Ai ma gakni mambaen na ipajongjong horja mamongkot rumah on.

Lanjar bani horja mamongkot rumah in ma homa ibaen horja patandahon partongahjabuonnami na tolu, sahira horja parunjukonnami mangihutkon paradaton, halani domma marhajabuan bei hanami niombah ni nasi-Bapanami ondi, ai ma au, Sarmedi pakon Ned Riahman, anggiku. Halani ijia Ned Riahman i Jerman pe, nasiangginami ai ma iparoh parlobei hu bani horja in. Ai ma ase tolu tangga ma hanami ijia baris i loulouan ni horja on, sada ma ai parumaen ni nasi Bapa on boru hun Sunda, dua boru hun Jerman.

Hira marhitei horja in ma homa gakni Bapatongahnami in pajippohon rahutan ni pardiha-dihaonni, tarlobih hu bani Tondongjabuni (morga Haloho) pakon sanina-sapanganonkonni marihutkon Tondongni in.

Anggo Bapanami ondi, lang ongga pajongjonghon horja mamongkot rumah. Ongga do namin ia pajongjong rumah na baru i Partayuban sanggah Jepang ondi manggomgomi Indonesia on, tapi isogsogi ma rumahni in sanggah masa ni ‘politik bumi hangus’ bani parroh ni Bulanda tahun 1947 ondi. Dob soh hamussuhon doppak Bulanda ondi, ipajongjong do use rumahni bani partapakan nabinolini i Sondiraya. Rumah in pe lang pala ibongkot.

Sonai age hanami niombah ni Bapanami ondi, pitah sahalak ma hanami na dob pajongjonghon horja mamongkot rumah, ai ma Abang (Asang) Jawasman i Sondiraya. Sanggah dong ni Bapanami ondi pe ia na mamongkot rumah in.

Ia au, anggo nini Abang Saridin ondi, au do gan na parlobei humbani hanami na marsanina na dob dong rumahni, ai ma sanggah namamungkah marrumah hanami i Jl. Karya, Medan., hanami, tahun 1972. Panorang ia lape pajongjong rumah Abang Saridin ondi, hira rumah sewa do i Jl. Babura. Ipudini ari pe ase pajongjong rumah ia i Jl. Kiwi. Ai ma ase gok ma malas ni uhurni dob jongjong rumahni in. Mangihutkon nabinotohni pasal hajolmaon ni halak Simalungun, dobhonsi boi ipajongjong rumahni pe ase goranon ia manjae. Anggo marrumah-sewa do, hira na marbarung-barung ondi pe gan ai, lape marhatontuan iananni. (Lang hape songon halak Jerman. Ai anggo halak Jerman gan, na bayak nornor ma goranni anggo boi ia pajongjong rumahni, barang anggo boi ia mamboli rumah. Somalni, rumah sewa do hansa).

Dob dong rumahnami na i Jl Karya in, dong do namin roh hata ni deba diha-diha ase ibongkot rumahnami in. Hubaen ma ijia lappa, mangangsur do au mamboli rumah in. Ai perumahan napinajongjong ni Yayasan Pegawai ni Pemerintah Daerah Sumatera Utara do, na ipaangsurhon hu bani Pegawai PEMDA. Hhupindohon ijia ase ipadihut au boi mangangsur sada rumah on, hansi pe Pegawai Negeri i IKIP Medan do au, tapi tudu jadi Anggota DPRD Sumatera Utara. Halani na Anggota DPRD ai ma gakni ase ibere dihut au mangangsur. (Dong do lima hanami ijia Anggota DPRD ipadihut i komplek in, sahalak ma ai halani Pegawai ni Pemda do; ai ma Drs. B.M. Silitonga; na opatnari, lang Pegawai Pemda, ai ma Drs. Osman Simanjuntak, Dosen IKIP Medan songon au, Drajat Hasibuan marhalanihon Dosen do homa sinrumahni i IKIP Medan, dob ai .Ir. Lompo P. Hasibuan par Tapanuli Selatan, gan halani horja i proyek ni Pemda hinan do ia paima Anggota DPRD; humbani na lima hanami in, pitah au pakon Lompo P. Hasibuan do na lang par Medan hinan, hape maningon pindah ma hu Medan halani domma Anggota DPRD).

Ai ma ase partonggoan do ijia ibahen dob marianan hanami i rumah na baru in. Na marsipatugahan ase roh bani ‘horja’ partonggoan in, pitah diha-diha na sangkan tumang do hansa, in pe na i Medan do hansa. Hansi pe sonai, domma ijin na boi mamboankon goran ni pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Ijia, domma mungkah hupabagas pangarusionku padal paradaton ni halak Simalungun. Ai ma ase huhatahon do ijia, sedo au na pajongjonghon horja ‘partonggoan mammasuki rumah’ in, tapi diha-diha do na marsipatugahan ase rap roh, halani ibotoh diha-diha in na mammasuki rumah na baru hanami. Halani sonai do pardong ni ‘horja’ in, ninuhurhu ijia lang pala dong diha-diha na marhutuk mase lang hudilo ia bani ‘horja’ in.

Dob piga-piga tahun hanami i rumah in, saud do bennami rumah naniangsur in, ai saud do lunas angsuranni. Tapi halani domma dokah dob naiankon, lang be dong na pagolpahon ase nabongkot. Gakni ninuhur ni halak, maningon rumah na baru do ase ibongkot.

Tarsingat pasal horja na mamongkot rumah in, marbarita do Oppung Guru Jason Saragih ondi bani Riwayat Hidup-ni nasinobut nongkan, nini:

‘Dobkonsi siap rumah ni Abang Jarap i Pamatang Raya, pindah ma ganup hu Pamatang Raya. Lang dong be nasikaha i Sondi, sarumah ma nasikaha haopatsi i Pamatang Raya. Sarumah do Abang Jarap pakon Abang Laija, Abang Bata i Pamatang Raya.

Banggal do rumah ai, rumah Batak sapari martayub aribut. Marpesta banggal do mamongkot rumah ai, 10 borngin patortorhon anjaha mamotong 1 horbou bani horja ai. Naundang do Raja Raya roh hu rumah ai sanggah horja ai. Saud do Raja Raya roh riap pakon nasipuang mamboba panumpak pangkorasi rumah na bayu ai.

Horja na patoluhan na manrahut pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran, ai ma horja sayur matua.

Domma namin napatongah pasal horja sayur matua in bani buku Horja Sayur Matua nabinaturnami (pakon Lawei St. Oji E. Saragih, BA). Tapi dear nataringati use ijon, tarlobih hadomuanni hu bani pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Naginoran sayur matua, ai ma dob sayur (=paripurna, Ind.) pargoluhonni, ai domma marhajabuan anak sonai age boruni, janah domma dong pahoppu humbani anak pakon boru. Marhalanihon ni in ma mambaen boi do hatahonon, tang na isurahon hajolmaon ni halak Simalungun domu hu bani adat pardiha-dihaon, ai ma anggo domma sahei horjani pagodang-godang niombah ronsi na marhundulan bei, domma homa dong pahoppuni humbani niombah in. Hira na pasambat do sura-sura ni hajolmaon in. Dob marbanggal angkula, matoras ma homa paruhuron, isurahon ma ase marhajabuan, ase ‘marhundulan’, ase boi dihut bani loulouan pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran, boi ma ia manorushon lahoan ni Bapani ibagas horja-horja paradaton. Dob jongjong partongahjabuonni, isurahon ma use ase marniombah, ai niombah in do holi use manorushon horja pardiha-dihaonni. Dob marniombah, isurahon ma use pagodang-godangkon niombah in rossi napaunjukkonsi. Ai marhitei horja parunjukon ni niombah, sonai marhitei horja palaho boru, boi ia patumpuhon diha-dihani, lanjar marhiteihon namartuppu in diha-diha, na parorothon pardiha-dihaon ma homa ia ijin. Dob marhajabuan ganup niombahni, isurahon ma use ase dong pahoppuni, halani hira sagang pe gakni horja na na paunjuk anak atap na palaho boru in anggo lape dong pahoppuni. Dob dong pahoppu humbani anak pakon boru, hira salosei ma horjani, sirsir ma ia matei.

Sobali napagodang-godang niombah ronsi na marhajabuan bei, isurahon hajolmaon do homa pajongjong rumah. Anggo jumpahsi ma sura-sura in, idilo ma diha-dihani marhitei na pajongjong horja mamongkot rumah. Age pe isurahon do boi pajongjong rumah, tapi pitah sura-sura nongkan ondi do hansa na gabe alatan ase boi goranon na sayur matua, lang dihut sura-sura pajongjong rumah.

Anggo dong ope niombahni na lape marhajabuan, lape homa dong pahoppu humbani anak sonai humbani boru, hape marujung ma goluhni, na matei matua pe hassa goranon ai, lape matei sayur matua.

Napaleganhon horja sayur matua pakon horja matei matua, ai ma: na matei sayur matua lang be sitangisan tapi martangis-tangis mando; boi ma igonrangi (atap idingguri), janah halani boi ma igonrangi, boi ma manortor; janah anggo boi do ipadong, boi ma homa patortorhon toping-toping pakon huda-huda; halani boi ma manortor, sibahenon ma marporsa ganup diha-diha ronsi haganup na roh bani horja in; bahenon ma homa mangan riap, janah igoran ma in mangan tanom ni na sayur matua in; parroh ni diha-diha pe marodoran ganjang ma, mangiligi goranni, dob-dob sada ma odoran ni diha-diha si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran in roh, ipungkah humbani Tondong (pakon Tondong-ni-tondong), Sanina, Boru (pakon Anakboru-miontori).

Sonai ma sanggah ijia sanggah parujung goluh ni Abang Saralen ondi i Jakarta (1994), tarhunganjang do parsahapan bani riah tongah-jabu, bahenon do atap lang horja sayur matua. Hanami pahidua ni suhut mangkatahon lang bahenon horja sayur matua, ai humbani 7 niombah ni Abang ondi, dua pe hansa na dob marhundulan, ai ma boru sipahidua, pakon anak sipahitoluni. Duanari anak lape marhundulan. Gakni halani huntoras ma umur ni Abang ondi, ihira diha-diha do homa ia panungkunan ni halak sanggah goluhni, humbahat do diha-diha na mangkatahon ase ibaen ma horja sayur matua. Pori lang pe sayur matua goranni, horja sari matua ma hape. Hira dos do lahoan adat ni na sayur matua pakon na sari matua, igonrangi do, marporsa, diha-diha mangiligi. Nahatahon pe na lang dong adat sari matua bani halak Simalungun, ai adat ni Toba do ai, tong do igogohkon deba diha-diha on, ase tunggung. Mambaen na mat ijia lang pala ibahen horja sayur matua (atap sari matua), ai ma dob marluar tondong Ginting Sugihen (Karo), Nini Tondong-jabu in:’Lang tarbahen hanami dihut manortor bani horja on, halani dong pe panogolannami na lape marhundulan. Pantang do bennami ai. Malungun ma holi uhurnami, anggo igoranrangi nasiam, irik nasiam manortor, hape bennami na ulang do sonai, ai sada pe panogolannami sidalahi on na dob marhajabuan, duanari lape.’

Gakni, poltik do ijolim halak Karo paradatonni, lang manortor sidea sanggah mangoromi na matei anggo lape ganup niombah ni na matei in marhajabuan. Anggo bani halak Simalungun dong ma parlunggarni adat in. Pori pe dong na lape marhundulan, boi ma ibahen horja sayur matua, anggo na lape marhundulan in domma hira boi mansarihon bani, hira lopas ma utang ni borgok ni namatorasni.

Ai ma ase sanggah parujung ni goluh ni Abang Saridin ondi, saninanami sikahanan, tar lima tahun paima marujung goluh Abang Saralen in, ibahen hanami horja sayur matua, hansi pe anggo niombah sianggianni lape marhundulan. (Gariada das hu bani na husuratkon on, lape lalab marhundulan).

Anggo Inang pakon Bapanami ondi, lang dong abatni be pajongjonghon horja sayur matua sanggah parmatei ni sidea in. Ai domma marhundulan bei hanami ganup niombah ni Inang pakon Bapanami ondi. Dong do 3 borngin bei ioromi, ase ulang dong diha-diha na marhutuk lang soppat roh. Ai laang pitah hanami na mateian inang, na mateian bapa, tapi ganup do diha-diha mateian. Na mar-Sanina, mateian sanina; na mar-Tulang, mateian tulang; na mar-Makkela, mateian makkela; na mar-Oppung, mateian oppung. Ganup sagala tuturni dihut mateian, tene. Gariada, na mar-huan-huan pe dihut mateian huan-huan. Sihol roh bei do ganupan in. Legan ope diha-diha pakon huan-huannami niombah, sihol roh do hinaotikni padashon ‘ucapan turut berdukacita’.

(Bani hayu silang ni kuburan ni Inang pakon Bapanami ondi, tarsurat do, ia Inang tubuh tahun 1901, matei tahun 1971, ia Bapa tubuh tahun 1891, matei 1975).

Halani domma dihut au manghasuhuthon horja sayur matua in, huidah ma dong hape leganni parroh ni diha-diha sanggah horja sayur matua pakon horja paradaton na legannari in. Ai anggo bani horja sayur matua hira marsipatugahan do hansa, mintor roh bei do diha-diha. Pitah hu bani Tondong do hansa dong tugah-tugah marlahoan adat, ai ma hu bani Tondong-pamupus ni na matei in anggo bapa do na matei in, atap hu bani Tondong-jabu anggo inang do na matei. Anggo diha-diha na legannari in, boi do itonahkon hansa patugahkon. Gariada roh bei do porini pe mambogei barita dassa ia, lang na marsangaja itonahkon. Hape bani horja paunjuk anak atap palaho boru, hinaotikni ma napadas dilo-dilo marhitei surat ontangan.

Huidah ma homa, anggo halani parbahennami niombah do, lang pala gakni sonia parbuei ni diha-diha na roh. Halani ai boi do hataonkon, dihut do parbuei ni na roh patuduhkon parbaenan ni na marujung goluh in do sanggah goluhni. Hunjin ma huidah hinasintong ni goran ni sipanganon na ipatupa bani horja sayur matua, ai ‘mangan tanomni’ do goranni.

Ai ma ase sanggah horja sayur matua ni Inang pakon Bapanami ondi, sungkup do humbani tuppak na roh patupahon horja in, hira lang pala marharugian hanami niombah, ai dob ibaen paretongan sadiha duit na roh pakon sadiha na ipadarat parayakan ni horja in, lang pala imbuh, sungkup do.

Sanggah parujung goluh ni Bapa pakon Inangnami ondi, sonai homa age parujung goluh ni Abang Saridin ondi, lang pala pusokan uhur au, lang pala tangis. Sobali pangarusion padal hamateian mangihuthon haporsayaon ni halak Kristen, dihut ma gakni ai halani pangarusionku na bagas pasal naginoran matei sayur matua. Ai sisurahonon do pargoluhon boi das hu bani na matei sauyr matua. Halani matei sayur matua do, lang be sitangisan, martangis-tangis mando, Gariada sigonrangan ma, idingguri, boi ma manortor.

Ai ma ase sonin das bakku barita hun Rumah Sakit Merangir na dob marujung goluh ni Inang ondi, marlangat-langat pe ari girah sogod, mintor manranggi silangkahonko do au. Huayaki ma Abang Saridin sanggah tudu marborngin sidea i rumah ni Atturang Nan Jansen ondi. Dob ai laho ma lobei hanami minum kopi anjaha manambul girah sogod hu kodei ‘Sedap’ i Jl. Sutomo, Pematangsiantar. Sanggah na manambul in ma hanami manranggihon sonaha patugahkon bani diha-diha, sonaha mamboan bakkei hun Rumah Sakit mulak hu Sondiraya, hira-hira piga borngin ioromi, sonaha mambaen horja sayur matua, sandihari suanhonon hu tanoh pindoon podah humbani Tondong. Romban hu bani naniranggihonnami in ma iaturhon hanami pangkorjahonon. Ai ma ase domma dong na mangampar apei i Sondiraya, dong na mamboan bakkei hun Rumah Sakit, dong na patugahkon hu bani Tondong Garingging, dong na martalipon hu Jakarta pakon hu Jerman (ai Abang Saralen ondi i Jakarta do anjaha Sarmedi, anggiku, i Jeman pe). Bapanami ondi pe paimahon ma gelah i Sondiraya, sonai age Abang Jawasman, ulang pala be songon na humaleput roh hu Rumah Sakit. Marrohan bei ma diha-diha, tarlobih Anakborujabu pakon Boru, paimahon gorei aha sihobashonon.

Sonai ma homa sanggah parujung goluh ni Bapanami ondi. Sanggah ia, domma i Medan hanami, lang i Siantar be. Sonin das barita bakku, hupindohon ma ase horjaku ma patugahkon bani diha-diha na daoh marhitei telpon. Soppat do songon na sungkun-sungkun piga-piga diha-diha mase sonin dokahni ase das au i Sondiraya, ai pukul 3.00 malebod pe ase taridah au i Sondiraya, hape girah sogod do Bapaondi marujung goluh.

Ai nihurhu lang pala be songon nahumaleput diri mandompakkon na matei sayur matua. Lang pala be gap tangis, ai anggo na matei sayur matua do lang sitangisan be. Dearan do napatorsa paruhuron ase boi dear na mardalan horja sayur matua, ai horja in ma tang parpudi paima isuankon na sayur matua in.

Anggo sanggah parujung goluh ni Abang Saridin ondi, lang tarbahen humaleput pori pe lang tarpatorsa paruhuron, halani i Jerman do ia marujung goluh. Dob saminggu pe ase das bakkeini hu Indonesia on, iboan Sarmedi markapal torbang.

Gari sanggah parmatei ni Abang Saralen ondi i Jakarta, sedo na matei sayur matua (hansi pe domma 61 tahun umurni), tudu homa sanggah ‘marjuma modom’ au i Jakarta, huhorom do diringku lang humaleput pala. Ai ongga ma tarhatos Abang Saralen ondi, sakit jantung nidokan, i Manila, Pilippina, sanggah dong rapot ni sidea ijai. Hape manggoluh pe dokahnari. Ai ma ase sanggah tongah borngin martelepon niombahnami patugahkon barita pasal parujung goluh ni on, halani sakit jantung paduatorapkon, na parlobei hupatae ai ma ise i Rumah Sakit hasoman na mangurus mamboan bakkeini hu rumah. Dob hubotoh i Rumah Sakit do kaha pakon anaknami sikahananni, huaturhon ma ase na martelepon bakku in patorsahon mangappar apei i rumah. Dob ai, martelepon ma au patugahkon barita in hu bani diha-diha, irik manonahkon ase marsipatughan. Halani hubotoh, girah sogod do ase das bakkei i rumah, dob salpu na martelepon on, huulakkon ma use manonton TV, ai sanggah Piala Dunia marbola ijia... Hira-hira laho das ma bakkei i rumah, domma das au i rumah ni Abang in i Kebun Jeruk.

Songon na dob hinatahon nongkan, hira na matei in do mandilo roh diha-diha si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran, ai ma marhitei barita parmateini in. Lang halani roh dilo-dilo ni hasuhuton na manghasuhutkon horja sayur matua in, tapi halani mambogei barita parmatei ni diha-diha ni in do. Panjuljul ni uhurni ase roh, hira na patuduhkon bohi na diha-diha ni na matei in do ia. Boi do diha-diha marihutkon hasuhuton na mateian in. Tapi ra bahatan ma halani pardiha-dihaonni na dob dong bani na matei in. Roh ia sihol patuduhkon bani tinading ni na matei, na diha-dihani do na matei in. Ai ma ase ra do sanggah manluarhon sahapni na roh in, isompathon patugahkon tutur pardiha-dihaonni hu bani hasuhuton na mateian in pakon hu bani simbuei. Ipatorang partuturan in gendo ibotoh anjaha ipasayur hasuhuton pardiha-dihaon in. Na deba, ai ma anggo ibotoh martangis-tangis, marhitei tangis-tangisni in ma ia patugahkon tuturni hu bani na matei in. Tangaron songon na iparsahapkon na matei in, tapi na marsahapkon na matei in ia, ase tangaronkon ni tinading ni na matei in. Ai ma ase tinading ni na matei do marbalos.

Sonai ma homa marhitei na mangiligi. Parroh ni diha-diha ronsi lahoan adat na mangiligi in hira mungmung do in sonaha tutur pardiha-dihaonni hu bani na matei in. Irik ma homa idilohon tuturni on. Tarapoh ma ia, halani marbalos do hasuhuton na mateian in. Balos in ma gabe tanda na dong do tinading ni na matei in manorushon pardiha-dihaonni.

Sanggah Tondong mangiligi, dihut ma ganup Boru ni Tondong in mangodorhon. Marhitei na dihut mangodorhon in ma ipatuduh na samah Boru ni Tondong in do sidea pakon hasuhuton na mateian in. Na marsanina-sapangananonkon do sidea in pakon hasuhuton. Ai ma ase age pe domma dihut sanina-sapangananonkon mangodorhon Tondong, ra do homa ibaen ganup sanina sapanganonkon in odoran ni sidea mangiligi.

Anggo Tondong-ni-tondong do ia, boi do homa rap mangiligi ia pakon Tondong ni hasuhuton na mateian in. Tapi anggo inang do na matei sayur matua in, sipala-palaan ni Tondong-ni-tondong in do pulig sidea roh mangiligi, ai Tulang ni na matei in do Tondong-ni-tondong..

Sonai ma homa sanina, roh mangiligi rap pakon sanina samorgahon ni hasuhuton in. Ai pe sanina samorgahon mangihuthon hasadaon ni morga, tapi sanina mangihutkon tupang ni morga do. Songon bennami ma pori, na igoran sanina samorgahon sedo ganup sagala na marmorga Purba, tapi Purba Sigumonrong do. Ai anggo Purba Pakpak, deba Tondong-ni-tondongnami do (marihutkon Tondongnami, Garingging hun Rumah Bolon Raya), deba homa Anakboru-mintorinami do (marihutkon Anakborujabu pakon Borunami). Pori pe dihut Purba Pakpak pakon Purba na legannari ai saodoran pakon sanina, sedo halani parsaninaon sisada hasusuran, tapi halani sanina-sapanganonkon do.

Na parpudi roh mangiligi ai ma Boru ibobahon Anakborujabu. Mangihut ma homa bani odoran in Boru ni Boru in, ai ma Anakboru-mintori ni hasuhuton.

Halani tutur pardiha-dihaon on roh mangiligi diha-diha Tolu Sahundulan Lima Saodoran in. Domma nahatahon nongkan, lang dong na margoran ‘hasoman sahuta’ atap ‘hasoman sakuria’ bani tutur pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Ai ma ase longang do uhur mangidah, bani panorang parpudi on mangiligi ma homa ‘hasoman sahuta’, sonai ‘hasoman sakuria’. Na mangganda-gandai do namin in, ai lang dong tutur pardiha-dihaon na margoran ‘hasoman sahuta’ atap ‘hasoman sakuria’. Sanggah manluar i loulouan nani (ai ma na hotop igoran acara i alaman), patutni dihut ‘hasoman sahuta’ manluar, tarlobih ma ai hu bani hasoman sahuta ni na matei in na lape soppat ipatangkas hundulan pardiha-dihaonni hu bani na matei in. Sonai ma homa age ‘hasoman sakuria’, sanggah acara i alaman ma sidea manluar, lang pala dihut mangiligi, ai lang dong aturan ni Kuria ase mangiligi Kuria. Ra dearan do anggo iihutkon pagori ni kuria in dirini bei bani odoran ni diha-diha na mangiligi, ai sai dong do diha-dihani parihutonkonni bani odoran ni na mangiligi in, atap boi ia gabe ‘garam’ manggarami odoran na mangiligi in.

Saparangguan

Dong na patangkas pasal horja-horja in, tarlobih ma horja paunjuk anak palaho boru, horja mamongkot rumah, appa horja sayur matua, na saparangguan do hape horja-horja in pakon pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Marhitei horja-horja in, itombei, ipatorsa-torsa, ipakoskos rahut-rahut ni pardiha-dihaon. Marhiteihon pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran do parsaud ni pakon partorsa horja-horja.

Ai ma ase anggo dong do pahampungkon horja-horja in, gariada anggo lambin malassei ma pajongjonghon horja-horja in, roh hampungni pakon roh lasseini ma age manramotkon pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Janah anggo sai lambin hadalitan ma horja-horja in mangusihi horja-horja ni simbalog, lambin hadalitan ma batur ni pardiha-dihaonni songon adat ni simbalog. Dobni gabe simbalog ma ia, lang be Simalungun. (Humbani sapari do masa na sonai. Ai ma ase dong do na ihatahon ‘domma gabe Malayu’, halani ipaihut adat ni Malayu; ‘domma gabe Toba’, halani ipaihut adat Toba; ‘domma gabe Karo’, halani ipaihut adat Karo. Suhar ni ai pe dong do. ‘domma gabe Simalungun ia’, halani age pe par Samosir hinan do, atap halak Sina hinan do, dob i Simalungun ia, ipaihut adat Simalungun).

Sonai ma homa, anggo resepsi mando ipahamot, mar-Om mando ia hu bani Tulangni sonai Makkelani, lang dong be tutur pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Dobni dos songon pardosdosan ni Bangsa Indonesia hansa, lang be nabotoh suku bangsani, hape namin na igoran Indonesia ai ma hasadaon ni na palegan-legan suku-bangsa do, Bhinneka Tunggal Ika.

Hape namin, podah ni namatua sapari, jolma na so margagan do anggo lang iramotkon pardiha-dihaonni mangihutkon paradaton ni halak Simalungun. Ai hira dos do na lang manramotkon pardiha-dihaon pakon na marparnalang pangittubuhni (bapa age inang namarotasni), marparnalang sanina pakon botouni, marparnalang oppungni, ai hunjin do parihutonkon pardiha-dihaon Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Sonai ma age suharni ai. Lambin jimot mambaen horja-horja, jimot manrohi horja-horja ni diha-diha, ma mararti do ai lambin iramotkon, ipatorsa, ipakoskos rahut-rahut ni pardiha-dihaon. Lambin na ramotkon pardiha-dihaon, lambin paurahkon do ai anggo tiba ma masani bahenondiri horja-horja.

Dong do homa na marsidalian, halani ididah horja-horja ni halak, na borat tumang do in porsanon, sonin ma buei ni diha-diha bereon mangan. Hape namin, na hurang bagas do pangarusionni pasal paradaton. Ai nihurni buei diha-diha na roh do sintuhunni ase goranon horja na gok. Ai age pe goranni Tolu Sahundulan Lima Saodoran, boi do in bolag, boi do homa lang pala bolag. Pargok ni horja sedo halani bueini diha-diha na iontang. Ai dos do pargokni horja pori pe buei atap otik hansa diha-diha na idilo, asal ma ijin Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Ai ma ase boi do goranon horja na gok, pori pe otik do hansa bilangan ni halakni. Boi do homa igoran horja na lang gok hansi pe buei do bilangan ni na roh, hape lang ijin hinagokni si-Tolu Sahundulan Lima Saodoran.

Halani ai, anggo lang tarbahen patumpuhon ganup diha-diha, natontuhon ma sibar ja bolagni siontangon. Ai gok do horja in porini pe na boi tarpatumpu pitah otik do hansa bilanganni, porini ma ai: na gok ma ai hansi pe sada atap piga-piga dassa humbani Tondong, sada dassa (na boi mamboankon goran ni) Tondong-ni-tondong, Bapatua dassa pakon piga-piga Sanina, Anakborujabu pakon piga-piga boru dassa, janah namin iboan Anakborujabu in ma piga-piga (na boi mamboankon goran ni) Anakboru-mintori.

Hira dos do ai songon na laho marhajabuon. Anggo tarbahen do, ialop dear ma: ipajabu ma lobei parsahapan, dob ai maralop. Anggo hira lang tarbahen alop dear, adat na niasokan ma nasuhutkon bani parboru. Anggo ai pe lang tarbahen, adat marlua-lua ma. Ai marlua-lua pe adat do. Ai marhitei adat marlua-lua, hira na mangenet do ai, ase ulang sonari, tapi holi ma, anggo domma juppah panorang na dearhonsi, roh manggalar utang adat hu bani Tondong-parboru, ai ma igoran mangadati. Pori naijahani pe ai dalanni paroh boru na bayu, hatolu-masamsi ai, dos do horja pangalo-aloonkon bani boru na bayu in i rumah ni paranak. In ma na ginoran horja paunjukkon. Bani horja paunjuk anak in pe, pori lang tarbahen patuppuhon buei diha-diha, gok ma homa adatni anggo domma ijin Tolu Sahundulan, saud ibulangi boru na bayu in, ipaluluan, iboras tengeri, dob ai ijalohon boru na bayu in na dob saud ia gabe inang, ai ma marhiteihon na mansabeihon hiou (siluah) hu bani pargotongni, simatuani, par-Baptuaonni, Nasikani, Anakborujabu. Jadi, sedo buei ni jolma mambaen na saud partongahjabuon ni sidea in, tapi halani domma ijin pinomatni Tolu Sahundulan, anggo tarbahen pakon Lima Saodoran.

Dong do homa na marsidalian, bahattu do silahoan bani horja-horja in. Gakni sonai ididah sanggah manrohi horja ni diha-dihani. Hape namin, nanididahni ai ra do halani na bahattu do bunga-bunga ni lahoan paradaton, boi do homa halani ganup adat nabinotohni bani sab huta na palegan-legan i Simalungun ipadalan. Na deba homa halani domma maragu-agu pakon adat ni simbalog, hadalitan. Atap debanari halani na ibaen do horja-horja in songon show, pertunjukan, ase jagar nihurni.

Ai anggo pori tang urat ni lahoan paradaton do ipadalan, lang pala bahattu silahoan. Tarlobih ma anggo dobdob hinan itontuhon, adat na masa i huta naijahani do sipadalanon. Ulang ge isurahon padalankon adat ni ganup huta na dong i Simalungun, ai dong bei do hinalegan ni pandalanhoon bani huta na sada marimbang huta na sadanari, age pe samah Simalungun do namin.

Na mahol balosan ai ma anggo iparsidalian parugamaon. Dong ma deba ai parugama Kristen na lang tarjalo haporsayaonni lahoan na mansabeihon hiou, akkap biar ni uhurni bani sima-sima ni hasipelebeguon bani lahoan adat in. (Anggo duit ijalo ibere, ijalo do, asal ma ulang hiou). Dong homa do, parugama Islam, na lang tarbahen mardokah-dokah mangoromi, maningon sadari ni parmatei ni in do hu tanoh, halani ai lang be tarbahen horja sayur matua.

Hira boi do naarusi ai anggo halani parugama Islam do. Ai bani agama in hira domma iaturhon sonaha patutni pargoluhon (ijai ma paradaton) ni hajolmaon. Ai ma deba leganni humbani agama Kristen. Bani agama Kristen, hira lang iaturhon das hu bani paradaton. Porini pe dong hasomalan maningon marbaju banggal (pakaian lengkap nidokan) Parhorja na mangidangi i gareja, sedo naniaturhon ni Bibel in, tapi hasomalan (adat) ni par Eropa do. Sonai ma homa ijia, soppat iaturhon Kuria na parlobei ase talag panjujung ni pagori sanggah i gareja. Hunjia nari ma lang be marbulang parinangon, lang margotong (atap lang martakkuluk) paramangon. Hape namin, mangihutkon paradaton ni halak Simalungun, tanda ni dob parinangon ai ma anggo domma marbulang; anggo lape marbulang, hira anakboru pe ai.

Sahap Simalungun

Halani i huta ni halak Simalungun do au tubuh, halak Simalungun do homa Bapa-Inang pengintubuhku, sahap Simalungun do parlobei hubotoh. Parninggan ni hata sonari, bahasa ibu do hata Simalungun bakku. I parsikolahan pe panorang ia (i Sondiraya, das hu bani 1951) marsahap Simalungun do lobei. Dobni pe, dob kalas 2 atap 3 ase naparlajari sahap Indonesia.

Sobali hun parsikolahan, humbani parsaoran ari-ari pe na pasomal-somal ma homa marsahap Indonesia. Ra do marsipatuduh hapandeionni samah dakdanak marhitei na marsahap Indonesia samah dakdanak.

Hun gati do homa tangaron hata Toba. Ai asal ma pajumpah parhutaku pakon halak Toba, sai ipala-palai parhutakin do manisei marsahap Toba. Gakni halani basarni do ai. Boi do homa halani panjuljul ni uhur patuduhkon na ibotoh do sahap Toba. Boi do homa halani lang marsiarusan anggo sai nabahen sahap Simalungun, ai lang piga halak Toba na mambotoh sahap Simalungun, pori dong pe, na dob dokah manginsolat do i huta ni halak Simalungun. Hape halak Simalungun na dob huntoras, botoh do marsahap Toba. Gan, sanggah sikolah sidea sapari, Sikolah Zending, marsahap Toba do i sikolah. Tanda ni na dob marsikolah ai ma anggo ibotoh marsahap Toba. Lang pitah halani halak Toba do guru-guru na iparoh hu Simalungun ijia, tapi halani sonai iaturhon zending, marsahap Toba do i sikolah.

Ai ma ase sanggah danak ope au, soppat do longang janah mangapian ahu, huidah Bapa mambasa Hata ni Naibata hun langgatan laho marambilan, sahap Simalungun do luar hun pamanganni, hape Bibel hata Toba do ibasa. Hubotoh do Bibel hata Toba nabinasa ni on, ai huidah do ia mamboan Bibel hata Toba on. Ijia lape dong Bibel hata Simalungun. Gati do homa matuturian Bapanami ondi, malas tumang ma uhurni halani iarahkon guruni ia dihut hu Silindung sanggah pakansi sikolah, ase dong mangurupi mamboan barang ni guru on. Tarbarita do gakni ijia, Rura Silindung jenges tumang, harohan ni na pandei-pandei songon guruni on. Megah ma ia dihut. Marsolu ma gan sidea hun Tigaras hu Balige, hunjai mardalan nahei manakkog, daoh tumang. Dob ai hampar ma use sidalanan. Lang piga dokah mandalani na hampar on, ididah ma hundatas ni reben ni na hampar on tanoh na hampar use itoruh ni reben on. Nini guruni, in ma Rura Silindung, siayakan ni sidea on. Sanggah roh Bapanami ondi manohu hanami hu Bandung tahun 1962, iboan hanami ma ia manatap Bandung hu panatapan Dago. Sanggah hundul-hundul hanami ijin, ituturiankon pe use pardalananni hu Rura Silidung nahinan ondi. Tapi nini ma use:’Huagan ma ia sijengesan, hape dong pe hape sijengeskonni ia i Bandung on.’

Sanggah danak ope au, ai ma tingki na mulak hanami hun parharawaan i Rambingan, Mappu, hu huta Partayuban (1947), longang ma homa au mangidah Kak Menna, botouhu, marsahap Bulanda hu bani soridadu ni Bulanda na manghasomani Abang Saridin ondi roh mangalop hanami hun Partayuban. Ai Kak Menna pakon Abang Saridin ondi soppat do marlajar sahap Bulanda sanggah sikolah sidea sapari i H.I.S (Hollandsch Inlandsche School) na marsahap Bulanda.

Hujia nari ma naring tubuh pangarusionku, dong bei do hape sahap ni bangsa na palegan-legan in. Ia Simalungun ia, marsahap Simalungun ma. Ia Toba, marsahap Toba, ia Melayu, marsahap Melayu, ia Bulanda, marsahap Bulanda. Nai homa Jawa, Sina, Koling, Jerman, Jepang, pnl.

Ai ma ase urah do dapot uhurhu ipudian ni ari sanggah hubasa nasinuratkon ni Pdt. J. Wismar Saragih ondi, patugahkon nahinatahon ni na marpambotoh, sahap do gan deba patuduhkon bangsa, sahap Simalungun do patuduhkon na dong do bangsa Simalungun. Na sihol hatahononni, anggo dong pe na marsahap Simalungun, hatahonon ma na dong do (ope) suku bangsa Simalungun. Anggo lang be dong na marsahap Simalungun, hira tuturian mando ongga dong suku bangsa Simalungun.

Longkot do bai paruhuronku nahinatahonni in. Hira in do panjuljul ni uhurhu ase sai hunjimot do au pabagashon pambotohku marsahap Simalungun. Irik ma homa hupapadam mangindahi hata Simalungun na gabe akkupni (padanan) ni hata Indonesia na tarsuan bani utok-utokku. Tarlobih ma dob hulajou manurat marsahap Simalungun. Marhitei na hununut manurat marsahap Simalungun, lambin huahapkon ma na mahol do hape horja in. Gakni halani somalan ma diri manurat marsahap Indonesia, gabe paksa do hape use naparlajari janah na pasomal-somal manurat marsahap Simalungun. Gariada, palobei naponopkon do lobei hasomalan marsahap Indonesia humbani paruhuron diri, palobei isolukkon lobei paruhuron Simalungun, ase napungkah manurat marsahap Simalungun. Ai songon sahap Indonesia, sonai do homa sahap Simalungun, dong do parleganni sahap naniluarhon (bahasa lisan) pakon sahap nanisuratkon (bahasa tulisan) . In homa, halani domma somal diri manurat mangihutkon ruhut ni bahasa tulisan Indonesia, lang hape tarjolom in laho manurat marsahap Simalungun, ai dong do homa ruhut bahasa tulisan ni Simalungun. Ai pori laho manuratkon ‘Aku pergi ke pasar’, lang hape boi ‘Ahu misir hu tiga’, tapi ‘Misir (ma) au hu tiga’ do. Atap mangkatahon ‘Mereka makan’, lang boi ‘Sidea mangan’, tapi ‘Mangan (ma) sidea’ do. Ai ma ase gati do palobei hupalupa-lupa pardingathu pasal sahap Indonesia, hupagara-gara pardingatku marsahap Simalungun (pakon mar-ahap Simalungun). Dob sonai pe ase hupungkah manurat marsahap Simalungun.

Sanggah marsikolah (SMP Nasrani) au i Medan, lambin nabotoh ma bagei ni sahap. Anggo i sikolah, marsahap Indonesia ma. Halani humbuei do hasoman sasikolah parhata Toba, napaihut-ihut ma homa marhata Toba, ase marsiarusan. Pitah i rumah pakon i parmingguan ni halak Simalungun ma hansa nabogei janah nasahapkon hata Simalungun. Gari ai, sipata marsahap Indonesia ma diri marsahapi hu bani samah Simalungun. Ai anggo sai nanunut marsahap Simalungun, matangkastu ma diri parhuta-huta.

Dob i Jakarta au marhorja (sambil marsikolah, SMA), mamungkah tahun 1956, napaihut-ihut ma marsahap Betawi, age pe namin napinarsahapkon on lang halak Betawi, tapi samah partoloh do. In pe homa, hira na patugahkon na dob hundokah ma diri i Jakarta, lang be parhuta-huta. Pitah dompak samah Simalungun mando diri marsahap Simalungun. Ai pe marsibaen hasomalan ni bei do. Au pakon hasomanku par Raya, sahap Simalungun ni sin Raya ma. Anggo pajumpah pakon sin Huluan, napaihut-ihut ma sahap Simalungun ni sin Huluan. Anggo pakon Simalungun par Jahei-jahei do, napaihut ma sahap Simalungun ni par Jahei-jahei. In pe homa, hira hira na marsombuh sihol do hanami na marsahap Simalungun in. Anggo domma sombuh sihol, marsahap Indonesia ma. Ase ulang matandatu lalab songon parhuta-huta.

Dob i Bandung au marhorja (sambil kuliah i Fakultas Hukum UNPAD) mamungkah tahun 1960, naparlajari ma use marsahap Sunda. Sobali paurahkon pasaorhon diri-diri, paurahkon do homa mamboli sibolion, ai age pe marsahap Indonesia diri, marsahap Sunda do bahatan balosni na marjualan on. Ai marhitei na marsahap Sunda in do sidea patuduhkon par Bandung do sidea, halak Sunda do, sedo partoloh. Ai ma ase age pe onom tahun do hansa au i Bandung, soppat do hubotoh marsahap Sunda, gabe iagan halak do na halak Sunda au. Das hu bani sonari tene, anggo hubotoh do halak Sunda ia, marsahap Sunda do au manisei. Ai ma ase ra do sonai, halani itangar gakni suman do songon Sunda parsahapkon, gabe ipatangkas atap halak Sunda hunja au. Anggo domma sonai sungkun-sungkunni, hupatorang ma na halak Simalungun do au, tapi ongga dokah i Bandung. Anjaha marsahap Indonesia ma use au. (Rusak au anggo inunut marsahap Sunda, habotohan ma holi na otik do hansa hape hubotoh sahap Sunda. In homa, dong do panjuljul ni uhur bakku patuduhkon halak Simalungun do au).

Suhar ni ai pe ongga do masa. Sonai ma santorap, sanggah mardalani au i Bandung pakon hasomanku samah Simalungun, tuluy ma hanami hu sada kodei mamboli sigaret. Marsahap Sunda ma au mamboli sigaret on. Marsahap Sunda do homa parkodei on mambalosi. Jenges janah lappot hata Sundani. Dob naboli sigaret on, lape hundaoh humbani kodei on, marsahap Simalungun ma use au pakon hasomankon. Gakni itangar parkodei on do na marsahap Simalungun on hanami, nini ma humbani na daoh:’Ai halak Simalungun do hape nasiam. Au pe halak Simalungun do.’ Halani sonai nini, mulak ma use hanami hu kodei on marsahapkon parkodei on marsahap Simalungun. ‘Huagan do halak Sunda ham, ai parsahapmu ai nongkan hira tongon do Sunda ham,’ ningku. Nini ma homa mambalosi:’Au pe, halani pandeimu ai marsahap Sunda, huagan do halak Sunda ham.’ Dobni marsisungkunan ma hanami parhuta ja hinan i Simalungun. Malas bei ma uhurnami napajumpah on. Rattip ma parbualan marsahap Simalungun, ai hira marsombuh sihol ma hanami ai. Ipatorang ma homa na dob dokah do ia i Sunda, sompat do homa idalani huta bagas ni halak Sunda, ai tentara hinan do ia, na iparoh hun Sumatera Utara laho mamorang gerombolan DI/TII ondi gan sapari. Dapot uhurhu ma homa, halani na marsahap Simalungun in do hanami ase marsibotohan na samah halak Simalungun do hape. Tongon ma, humbani sahap (bahasa) do natandai suku bangsa.

Tapi, na mambahen lambin dong panjuljul ni uhur bakku mamokkuthon sahap Simalungun, ai ma halani iarahkon Abang Saralen ondi au bastu bani horjani mangkaluarhon (penerbitan) ni Majalah Panastas, marsahap Simalungun, hun Salemba 4-F.45 Jakarta, tahun 1957.

Pasal na mangadongkon majalah in, Abang Saralen ondi do sahalaksi, au mangurupisi, istensil do hansa, mamakei stencil sheet, ukuran folio iloppit dua, lang ipacetakkon. Iarahkon do piga-piga hasomanni gabe redaksi, deba ma ai Lawei Djaporman Saragih Sumbayak ondi, anak bungatubuh ni Pdt. J. Wismar Saragih, na ongga staf ni P. Voorhoeve sanggah mambaen penelitian sahap Simalungun hu sab Simalungun paima roh Jepang tahun 1942, janah in ma gakni deba dalanni mambaen na horja Lawei Djaporman in i Lembaga Bahasa ni Fakultas Sastra UI na markantor ijia i Jl Diponegoro. Ai ma ase lepak do anggo ihatahon bani buku A Spiritual Desert Journey, Penerbit: Panitia Jubileum 95 Tahun GKPS Distrik IV; 1998; hl. 12, partumpuan ni halak Simalungun na margoran ‘Dos ni Riah’ (ipajongjong 1952) mangadongkon Panastas.

Tarsingat pasal Lewei Djaporman in, dong do hutangar baritani, na humbuei do gakni partingkian (catatan-catatan) ni sidea sanggah na mambaen penelitian in pakon Dr. P. Voorhoeve ia. Gakni dong do homa dokumen-dokumen. Jippo do gan isimpan in, ai ibotoh do na harga do in.

Dong lang adong be Lawei Djaporman ia, jippo ma homa rahutan ni dokumen in isimpan Botou tinading ni Lawei in, ipara-parahon gan. Ai ididah gakni harga do in bani Lawei ondi. Hansa gakni iagan do harga halani na boi do holi iduitkon. Age domma dokah isimpan, tapi halani lalab lang boi jadi duit, dobni gakni ibaen ma catatan-catatan pakon dokumen in pambungkus ni barang najinualni, dob markodei use Botou tinading ni lawei on. Ongga do hupasungkun panogolan ni Lawei Japorman ondi, atap na jippo pe isimpan catatan-catatan nidokan in. Balosni:’Ongga do husungkun Atturang ai, gan lang taridah be age sanlambar.’

Boi hataonkon halani horja na mangkaluarhon Panastas in ma mambahen napuho-puhoin habotohon marsahap Simalungun, tarlobih sahap Simalungun na isuratkon. Ai hira na marlajar ma diri ai, halani marsahap Simalungun do isuratkon panurat na laho sipamasukon hu bani majalah on. Dong do piga-piga hali ijia Bapa TMs Purbaraya na marianan i Simalungun manongos na sinuratkonni, jenges tumang sahap Simalungunni. Akkap hotopni ia manongos, lang use boi ganup nasinuratkonni on saud ipamasuk bani majalah ia, piga-piga dong do na lang saud masuk.

Tar dua tahun do hansa manggoluh Panastas in. Gakni halani roh hottus ma Abang Saralen ondi mamongkutkon horjani i Serikat Buruh ni Kristen (KESPEKRI), gati homa iutus hu luar negeri, tading ma horjani parorotkon Panastas in. Hape namin, lambin tambah do na marlangganan hun Simalungun.

Gakni halani domma soppat tarjai uhurhu, dob pindah au hu Bandung, hukaluarhon ma use hun Bandung majalah Sauhur marsahap Simalungun. Anggo Sauhur in, lang be istensil, tapi icetak ma. Huarahkon ma ijia Lawei U. H. Damanik na sanggah kuliah i IKIP Bandung gabe hasomanku redaksi ni majalah on. Napadihut ma homa ijia Norman Sitopu na sanggah kuliah i Fakultas Publisistik UNPAD. Na bahen ma ijia goranni partumpuan ‘Sauhur’ Bandung sahira Penerbit, ai in do goran ni partumpuan na pinajongjong ni halak Simalungun ijia i Bandung. Ibagas botoh ni Pangurus do napakeihon goran in. Pitah goran dassa humbani Sauhur in, ai haganup do huhorjahon sandiri. Sanggah ijia ma soppat hupaihut-ihut mangkorjahon in i percetakan, sipata dihut mangkorjahon setting nidokan, ai ma mambuat letter hun hotakni bei, mangatur partibal ni letter in hu bani hotak na igoran ram atap frame. Ai percetakan handpress ondi pe.

Soppat do namin marrohan wissel ni langganan ni Sauhur in hun Simalungun. Tapi minop do use majalah in, ai lang tolap be manorushon halani modal na hurang.

Lambin tarjuljul ma use uhur pasomal-somalhon marsahap Simalungun dob ipungkahkon ‘Sauhur’ in mangadonghon partonggoan ni halak Simalungun i Bandung. Humbani partonggoan in ma roh dos ni panriahan ase ibaen parmingguan ni halak Simalungun i Bandung. Lang piga dokah, iresmihon Pimpinan Pusat GKPS ma jongjong GKPS Bandung, tahun 1964. Makkela Ephorus Pdt. J. Purba Siboro do roh manresmihon, isompathon roh hu Bandung (pakon Gr. Rudolf Purba, Anggota Majelis Gereja), ai sanggah hu Jakarta sidea mar-Sidang Raya DGI (ipudi ni ari gabe PGI use goranni), anjaha lanjar ijia ma GKPS ijalo gabe Anggota DGI (PGI).

Hira lang tarbahen be lang mamongkutkon marsahap Simalungun, ai ijia ma au itodoh gabe Pengantar Jemaat ni GKPS Bandung. Ai boi hatahonon halani hinaporlu ni marsahap Simalungun ai do mambahen na dos riah ijia pajongjonghon GKPS i Bandung. Au, hanami satangga, pagori ni Gereja Pasundan hinan do ijia. I Gereja Pasundan in do homa tardidi Inang-i-rumahnami tahun 1962, rap pakon dua niombahnami. Hape bahat do ijia halak Simalungun na tong markuria i hutani (i Simalungun) hansi pe domma hatahunan dob i Bandung. Dob napapangkei mase sonai, bahatan ma ai lang tarojur uhurni mandaftar hu bani gareja na dong i Bandung halani sihol ni uhurni ase marsahap Simalungun ma namin ia marsahap hu bani Naibata, ai marsahap Simalungun do Naibata manisei sidea sapari sanggah i huta.

Idagei hanami do homa songon nahinatahon ni sidea in, hansi pe lang dos. Ai sonin ijia roh pangindoan ni Inang-i-rumahku (dob tubuh niombahnami sikahanan), ase hubobai ia marminggu, huboan ma lobei hu HKBP Bandung. Sobali sukkod halani sahap, dihut ma homa ijia biak ni sidea Toba na i Bandung in mangolati, ai hira na marsipatuduh hadongonni do sidea roh hu gareja, ai ma marhitei omas-omas na pinakeini sidea bei. Manginsurut ma hanami, ai na masombuh do hanami. Huboan ma use hu GPIB na i Wastukencana. Na mambaen sundat hujin, ai ma halani ididah hanami hira pitah sanggah hundul i gareja in do hansa dong hasadaon, rap mandoding, rap martonggo, rap manangar Hata ni Naibata. Sonin kaluar hun gareja, hira lang dong na marsiseian, sonai hansa laho bei sada-sada. Na manisei hanami pe lang dong. Huboan ma use hu GKI Kebon Jati. Marsahap Indonesia do namin, tapi halani bueian Sina do pagorini, marsahap Sina do sidea dob kaluar gareja. Halani bohinami otik pe lang songon Sina, ipadaoh sidea bei ma panonggorni humbennami. Manginsurut ma hanami. Dobni hubobai ma hu Gereja Pasundan na i Kebon Jati. Marhata Sunda do, otik-otik domma naarusi. Tapi sonin kaluar gareja, mintor dong ma na manisei hanami, nini (marsahap Sunda):’Bangsa on pe ongga pajumpah hita, tene. Ija do rumah nasiam? Na rap ijon ma hita marminggu?’ Dobni ma use ase ibotoh hanami na parhorja ni Kuria do hape na manisei hanami on. Lang nabotoh hinan na parhorja ni Kuria, ai lang dong ubahni pakon simbuei, lang marbaju banggal songon na masa i Simalungun. Malas tumang uhurnami halani paniseini on. Ai ma ase hujai do hanami saudni mar Kuria, paima dong GKPS i Bandung. In homa, ijia mintor dong do Penginjil Wanita ni sidea na ra roh hu rumahnami (i Cisitu, Dago) sahali saminggu mangajari marguru. Patudu bai ma ai, ai parugama Islam hinan do Penginjil on, boru ni haji. Inang-i-rumahnami pe Islam hinan do. (Lang piga dokah dob na marminggu i Gereja Pasundan in hanami, roh ma dilo-dilo ni Abang Saridin ondi ase roh hanami hu Sondi, ai bahenon ni hanami niombah ma gan horja mambere na malum hu bani Bapa-Inangnami. Sanggah na roh in ma hanami hu Sondi, ‘manopoti’ ma au, ‘tarjalo’ ma homa Inang-i-rumahku, i Kuria HKBPS Sondiraya. Tapi anggo parguruanni saudni i Gereja Pasundan Bandung do).

Age domma mar Kuria i Gereja Pasundan hanami, janah domma homa sai naipaihut-ihut partonggoan marrumah-rumah ni sidea, sonin ipungkahkon dong partonggoan ni halak Simalungun si sahali sabulan, tarjuljul do homa au roh, janah ra homa au bastu patorsa-torsahon partonggoan in. Panjuljul ni uhurhu ijia ai ma ase dong dalan marsombuh sihol pakon samah Simalungun. (Ai Ketua ni Sauhur Bandung ijia parugama Islam do, ai ma Tulang Rasiaman Damanik ondi, boru ni Oppung Haji Ulakma Sinaga ondi do Atturang sinrumah ni Tulang in, tapi dihut do Ketua in roh hu partonggoan ni halak Simalungun on, gakni ididah marhiteihon ni partonggoan in do ia urah patumpuhon halak Simalungun, gakni hira na marsombuh sihol homa).

Ai ma ase sonin das panriahan laho pajongjonghon Kuria GKPS i Bandung, sompat do maruntol au ibagas uhurhu ijia. Ai nihurhu do, mase ma pala bahenon dong GKPS i Bandung, anggo na marhasadaon (Gereja yang Esa nidokan) do gareja-gareja na dob dong i Bandung pakon GKPS na i Simalungun.

Tapi songon na dob nataringati nongkan, tang panjuljul ni uhur pasaudkon dong GKPS i Bandung ijia, ai ma halani buei do ijia halak Simalungun na sundat mandaftarhon diri hu gareja-gareja na dong i Bandung, ai dong bei sihol ni uhur marsahap Simalungun namin ia marsuhutan bani Naibata, marsahap Simalungun namin Naibata maniseisi.

Dob jongjong GKPS i Bandung, dong hasadaon sa-Kuria in, lambin tangkas ma use naidah, lang marhitei sahap in tumang be mambaen na marrohan halak Simalungun hu GKPS, tapi halani hasimalungunonni do. Ai manggumol ma use ahap pardiha-dihaon mangihutkon ruhut ni paradaton Simalungun, manggumol budaya Simalungun na dob dong bani.

Ipudian ni ari, lambin huarusi ma use, sanggah halak Simalungun do ia isisei janah idilo Naibata. Janah dob ibalosi dilo-dilo ni Nabata, saud ia Kristen. Lang dong suruh ase itallushon hasimalungunonni, ase gabe halak Kristen hansa, tapi tong do ia halak Simalungun, Simalungun na dob Kristen, atap pe Kristen Simalungun. Gariada, hira boi do hatahonon, halak (suku bangsa) Simalungun.do idilo Naibata ase gabe bangsa ni Naibata, bangsa na dob manjalo Ambilan Na Madear (Injil). Halani in ma homa ase garejani pe igoran Gereja Kristen Protestan Simalungun.

Ai ma ase girah do dapot uhurhu, lang na langlang au tong halak Simalungun pori pe domma jadi Kristen.

Dihut ma pangkorhon ni na huidah i Gereja Pasunden ase jumpah pangarusion sisonin bakku. Ibagas pargoluhonni, marpala-pala do halak Kristen Sunda ase tong sidea halak Sunda age pe domma Kristen. Habasaron ni Sunda tong do juppah bani na dob Kristen. Gariada, habasaron ai lang be marsipakulah-kulah, lang formalitas tumang, tapi humbani gok ni uhur ma.

In homa, hira ris do mambotoh, ipala-palai na dob Kristen in ase tong sidea Sunda, halani marhiteihon na sonai ai do ase saud sidea ‘manggarami’ samah Sunda. Lang ipapulig bani, lang ipadaoh dirini humbani bangsani, suku bangsa Sunda.

Halani ai, lalab do hujolom pangarusion sisonin age ronsi nuan. Martongon do au, sisurahonon do dong gareja na marsahap Indonesia (irik marbudaya Indonesia). Tapi sura-sura in sedo na marpanalang hinaporluni dong gereja suku nidokan. Ai sadalan do ai hu bani pardong ni naginoran bangsa Indonesia. Humbani buei suku bangsa do pardong ni bangsa Indonesia in, halani ai, lang isurahon mangagouhon suku-suku bangsa in, hot do Bhinneka Tunggal Ika. Sonai ma homa garejani. Dong do gareja Indonesia. Tapi dong do tong gereja suku. Bani gareja Indonesia in itombei ma ruhut parsaoranni (paradatonni), lang be paradaton ni suku. Bani gareja suku, domma dong hinan ruhut parsaoranni (paradatonni), ai ma na marbona humbani budaya ni suku in.

Sonai ma homa namin GKPS. Anggo halani sahap Simalungun hinan do (deba) mambaen na manjae Kuria na dong i tongah-tongah ni halak Simalungun humbani HKBP, na mararti do ai na gareja suku do GKPS. Halani gareja suku do, ruhut parsaoranni pe marondolan ma namin hu bani budaya Simalungun, budaya na dob ‘igarami’ Ambilan Na Madear. Budaya in do paleganhon GKPS humbani gereja Indonesia.

Dob huparuhurhon use ipudian ni ari, nihurhu dihut do pangarusion pasal gareja suku in na manjuljul uhurhu ase mulak au hu Siantar naijia, dob marpussa sikolahku i Fakultas Hukum UNPAD, Bandung (1966). Na husurahon ijia, ase boi dihut au pamajuhon Simalungun, suku bangsaku. Tapi sompat do ijia bani sura-sura in mangihut sura-sura ase namin i Kantor Pusat GKPS ma au horja, jadi pegawai. Gakni halani huidah, marhitei GKPS do boian na pasaud sura-sura pamajuhon Simalungun. Gariada tene, Kuria (na ipudi ni ari margoran GKPS) do patimbulhon Simalungun, budaya Simalungun do ipakei Naibata padoraskon parrarat ni Kuria hu sab Simalungun.

Mambaen na lang saud hubaen lamaranku ase jadi Pegawai ni GKPS, ai ma halani nini Abang Saridin ondi, boian do naurupi GKPS anggo hundarat diri roh, ulang jadi Pegawai ni GKPS. Ai ma ase sonai do saudni.

Masam do horjaku hubaen i masyarakat, tapi horja dompak GKPS sai hununut do nunutku. Parninggan ni Makkela Pdt. J. Wismar Saragih ondi, parutang do nini ia bani halak Simalungun, au pe hira na manggalar utang do huahap na mar-GKPS in, manggalar utang do mar-Simalungun in. Dong do panotap bani uhurhu, anggo na marosuh do Naibata bani sura-sura in, lang anjai lang, itumpaki janah ipargogohi Naibata do pasaudkon in sibar tuk ni gogoh na binere ni Naibata hubakku.

Sanggah na mulak in au hu Siantar (1967), manggoluh pe Makkela Pdt. J. Wismar Saragih ondi. Hupala-palai do roh manjumpahisi hu rumahni i Parluasan. Hira na marguru do parrohkin.

Sanggah na roh in ma ahu ijia, ipatuduh bakku nasinuratkonni, ai ma Memorial / Pardingatan humbani Pargoluhon ni Pandita J. Wismar Saragih (1888-1963) , otobiograpini. Dob hubasa alebas, pitah baturni do hansa namin ope, husungkun ma ia mase mangirik-irik ari-ari ni pargoluhonni ibaen buku ni in, masa lang ibatur mangihutkon bagei ni horja atap pe paruntolon pargoluhonni. In homa mase lang sahap Indonesia ibaen, ase humbuei na boi mambasa.

Gakni martongon do ia na dearan do ibatur mangihutkon bagei ni horja na ipongkutkonni sadokah goluhni, porini ma ai: parjuljul ni uhur ase marsikolah, pasal horja haguruonni, pasal horja ha-Pangulu-balei-onni (hira dos songon Sekretaris Daerah sondahan on), pasal hapanditaonni, pasal paruntolonni pasayurhon hata Simalungun, sonai age budaya Simalungun, pasal Comite Na Ra Marpodah pakon Parbukuan ni Pan-Djaporman, pasal horjani na mardomu bani politik, pnl. Ai hira ganup do ipongkuthon, rap mardalan, rap marsidungdungan ganup horja in, manghamkam ganup aspek ni pargoluhon ni halak Simalungun (dihut pakon pargoluhon seksual).

Martongon do homa ia, dong do dearni isuratkon marsahap Indonesia, ase boi iarusi halak nasinurahonni, naihagoluhkonni, nanihalojahonni sadokah goluhni.

Gakni halani na iparhatongon in ma ase ibere bakku sada eksemplar tindasan ni nasinuratkon ni on (domma iketik, talup-talup ia sandiri do mengetik). Ipatugah ma homa, ia asli ni buku na marsahap Simalungun in domma iondoskon bani Djaporman, anak partigorananni, pakon bani Djahiram (J. D. Sinaga), panogolanni, i Jakarta, ase sidea mangindahi dalan ase saud in i-terbit-kon. Nini ma homa:’Pala-palai ma holi mambahen sahap Indonesiani pakon baturni songon na hinatahonmai,’ irik iondoshon ma homa bakku sarahutan dokumen nanisimpanni sadokahni on, ai ma na mardomu hu bani pangkalojahon ni sidea sapari ase saud sahap Simalungun ipakei i sikolah sending pakon i Kuria, pakon debanari na mardomu bani hasimalungunon.

Husimpan pe das hu bani sonari dokumen na binereni on bakku. Ipudi ni ari use, piga-piga humbani dokumen in hu-copy (off-set) mambalosi pangindoan ni Sekjen GKPS (Pdt. H. M. Girsang) ase isimpan i Perpustakaan ni GKPS (ai ma sanggah markantor-pusat i Jl Sudirman ijia GKPS, orod hu bani kantor in ipajongjong homa Perpustakaan ni GKPS).

Tapi anggo tonah ni Makkela Pdt. J. Wismar Saragih in ase hupala-palai manuratkon biograpini marsahap Indonesia, lape saud hulahoi. Na mambahen matah uhurhu ijia, ai ma halani marsahap Indonesia (Melayu?) do saud iterbitkon bukuni on, dob ialimhon Djaporman, gakni halani maningon sonai do ase ra BPK Gunung Mulia mangkaluarhon. Ialimhon ma homa na husuratkon In Memorium pasal Pandita in, ipamasuk bani buku in. Halani marsahap Indonesia do saudni bukuni in, husurahon ma use ase namin iterbithon asli ni bukuni in na marsahap Simalungun, ase boi lanjar pabahatkon buku sahap Simalungun.

Humbani dokumen nabinere ni Makkela Pdt. J. Wismar in ma use roh bagasni pangarusionku pasal hinaporlu ni horja parorothon hata Simalungun, sonai age hadomuan ni sahap (pakon budaya) Simalungun pakon pardong ni GKPS.

Domma na tarsingati nongkan, iaturhon Zending do ijia ase marsahap Toba i Sikolah Zending, sonai age i Kuria na dob marjongjongan i Simalungun. Gan, soppat do ipungkah Pdt. Simon (na isuruh hu Bandar) mangalimhon piga-piga parlajaran Hata ni Naibata hu bani sahap Simalungun, tapi lang gakni sai iporluhon Zending horja ai.

Dobhonsi Pandita pe Makkela J. Wismar Saragih ondi ase ipungkahkon janah inunut mangindohon bani Zending pakon bani Pamarentah ijia, ase sahap Simalungun ipakei i sikolah zending na dong i Simalungun sonai age i Kuria.

Rap manggogohkon ma Pdt. J. Wismar in pakon Abangni, ai ma Pangulu Balei Jaudin Saragih. Sidea na dua-marsanina in ma manghalojahon, Pdt. J. Wismar hun hapanditaonni, Pangulu Balei Jaudin hun politik pemerintahan.

Sanggah marsikolah pandita pe J. Wismar, domma inunut mangalimhon doding-doding na somal ipakei i sikolah pakon i Kuria. (In ma ipudian ni ari na gabe buku Haleluya (Puji ma Jahowa), in ma Buku Doding ni Halak Kristen na marhata Simalungun, Rokaman Parlobei 1937, hinaluarhon ni Comite Na Ra Marpodah Simalungun). Sanggah Pesta Pirak 25 Tahun Kuria Raya, ikaluarhon ma homa buku etek-etek, ai ma Pesta Pirak ni Kuria Raya, marsahap Simalungun. (Pasal buku in, sonon ma isuratkon Pandita in bani buku Memorial-ni: ‘Hunja do pokok parokamkon (buku) ai? Dong do sada lombu ni Guru Wismar, ijual sidea i Raya, itongos do duitni ai hu Sipoholon f 40,- ai ma pokokni manrokam buku na etek ai 500 ex. Isuruh do ijual i Raya paima pesta ai hargani f 0,10 sada. Bois do ganup ijual, tapi duitni f 14,- do das bani.’).

Sanggah Pesta Pirak in ma homa ipungkahkon parsahapan pajongjonghon Comite Na Ra Marpodah.

Dob saud ia jadi Pandita, ipungkahkon ma padashon Ambilan Na Madear marsahap Simalungun, sonai age marhitei budaya Simalungun, ai Pandita Evangelis do lobei horjani. Ai ma ase sanggah Evangelis in ia, tudu parroh ni hu sada huta sanggah manabari parhuta in, palobei manabari ma homa ia, iinggouhon gomos tabasni ase itangar parhuta in. Marhitei na manabari on ma ia ase marrohan parhuta in. Ituturihon Pandita in do in bani Memorial-ni, nini: ‘Salpu ai marsisurdukkon dembanni ma halak nongkan bani guru panabas on (Pdt. Wismar), lanjar manungkun:’Par ja do ham guru?’ Balosni:’Sin Raya sini Purba do dahkam, sin Dolog sini Panei; naija pe lang na mubah, anggo dong na marholong ni atei.’ Dob ai martutur ma sidea. Humbani hata tabar in do ipungkah Pdt. Wismar marambilan.’

Ia Pangulu Balei Jaudin, abang ni Pdt. Wismar, marloja-loja mangindohon hu bani Raja-Raja Simalungun, ase marsibaen suratni bei Raja-Raja Simalungun mangindohon hu bani Pamarentah Bulanda ase sahap Simalungun ipakei i parsikolahan na dong i Simalungun. Bani dokumen na binere ni Pdt. Wismar in bakku, dong do arsip ni surat ni Raja Dolog Silou, Raja Raya, Raja Purba, Tuan Sidamanik, pnl.

Ihatahon Raja Raya do bani suratni na marari 13 Oktober 1930 hu bani Beheerder der Zendings-Volkschoolen in Simelungun, nini: Dengan hormat, Saya maklumkan kehadapan Paduka Tuan, Sudah begitu lama dan begitu jauh saya perhatikan pengajaran dalam Zeneintw-Volkshool di Simalungun, tarutama dalam Landschap Raya, yang diberikan dalam bahasa Batak Toba dan tidak dalam bahasa Batak Simelungun sendiri. Maka hal itu adalah membuat kerugian dan kerusakan besar bagi bangsa Batak Simelungun sejati, sebab: I. Pengajaran dalam Zendings-Volkschool disini tentulah amat lambat, kalau dibandingkan dengan pengajaran dalam Volkschool yang lain yang memakai bahasanya sendiri, seperti di Toba, Karo dan lain-lain. Sebab selagi murid-murid mempelajari huruf-huruf dan hitungan yang mudah-mudah, ia harus juga mempelajari bahasa asing. II. Oleh karena bahasa Batak Toba diajarkan di Simelungun, maka adalah sebagai merusakkan pergaulan yang baik dalam hal tutur bahasa dan adat istiadat pergaulan hidup di Simelungun. Sebab ada banyak diantara bahasa Batak Toba menjadi pantang atau malu bagi bangsa Simelungun, dan hal itulah kadang-kadang melukai pikiran orang, sehingga dianggap bahasa Batak Toba itu ada merusakkan adat.

Paduka Tuan ada maklum juga, bahwa adat dari tiap-tiap bangsa, adalah nyata juga dalam tutur bahasanya. Kalau bahasa rusak, tentu adatpun rusak. Dan kalau adat rusak, maka bangsapun menjadi pecah-belah. Sebab pengikat tiap-tiap bangsa ialah adat istiadat bangsa itu sendiri.

Kalau bangsa Batak Simelungun tiada seikat dalam adat istiadatnya sendiri, tentulah menjadi susah juga kepada pemerintahan.

Bahwa saya ada dengar khabar, bahasa Paduka Tuan tiada setuju kalau dalam Volkshool di Simelungun dipakai bahasa Batak Simelungun. Akan tetapi khabar itu tentulah tiada harus saya percayai, sebelum saya mendapat khabar dari Paduka Tuan sendiri.

Oleh sebab itu, maka saya berharap dengan sangat akan mendapat khabar dengan segera dari Paduka Tuan, apa Paduka Tuan ada setuju atau tidak setuju yang bahasa Batak Simelungun dipakai menjadi voertaal dalam Zendings-Volkschool di Simelungun. Dan kalau Paduka Tuan ada setuju, supaya sama-sama kita membuat permohonan tentang hal itu kepada Pemerintah Tinggi,

De Raja van Raya, (tertanda: kptk) .

Ihatahon Raja Purba do bani suratni No. 46a/18, marari 4 Maret 1932: Dengan hormat, Berharaplah saya dengan sangat akan pertulungan paduka Tuan, suka berkenan atas maksud surat saya dd. 11 Januari 1932 No. 46/18, yaitu tentang hal memakai buku-buku pelajaran dalam bahasa Batak Simalungun pada sekolah-sekolah desa. Maka berharaplah saya, dengan seboleh-bolehnya supaya hal memakai buku-buku yang tersebut dilakukan dengan segera. De wk. Raja van Purba. (na dob iubah do ejaan ni in humbani ejaan lama hu bani ejaan baru / EYD).

Hun bani dokumen in nabotoh ma homa na dong do surat ni Pangulu Balei Jaudin hu bani Dr. J. Warneck, Ephorus ni HKBP, dong homa balos ni Ephorus in, deba ma ai parsahapan ase ipakei sahap Simalungun i sikolah-sikolah Zending na dong i Simalungun.

Sobali in, dong do homa dokumen napatugahkon na marrapot do ijia guru-guru i Raya ari 2 Nopember 1929, ibobahon R. Schneider, Pandita na i Pamatang Siantar anjaha Beheerder ni ganup Sikolah Zending. Bani rapot in ipatugah do, dob itimbangi rapot in nanipatongah ni Pangulu Balei Jaudin, ibaen Pdt. R. Schneider ma haputusan, janah iolobkon rapot, sonon:

‘I. Mamungka sadari on (2 November 1929) ingkon marlajar hata Batak Simalungun ma angka Pandita, Guru, Evangelis, Helper manang Sintua halak Tapanuli na mangula di Huria Raya (Simalungun), asa dibagasan hata i ibana mangajarhon dohot marjamita di Hata ni Debata tu halak Batak Simalungun, anggiat tumibu rarat Harajaon ni Debata di halak Batak Simalungun.

‘II. Molo dunga adong buku Hata ni Debata di halak Batak Simalungun, ingkon i ma ajarhononhon di Gareja manang parjamitaon tu halak Simalungun.

‘III. Ndang jadi dohonon ni halak Tapanuli tu halak Batak Simalungun, dipangajarion, parpunguan dohot parjamitaan di Hata ni Debata, hata Batak Toba na gabe subang manang hailaon di halak Batak Simalungun. Dibagasan tempo sataon on mamungka sian ari 2 November 1929, molo adong na mandok hata subang manang hailaon di halak Batak Simalungun di pangajarion, parpunguan dohot parjamitaon manang tu anak sikola di halak Batak Simalungun, ingkon aluhononhon ibana tu Karapatan asa dipinsang ala na mandok hata subang manang hala hailaon tu dongan na torop in.’

Humbani dokumen in, huidah ma pangkalojahon ni sidea sapari ase saud sahap Simalungun ipakei i sikolah pakon i Kuria. Hira na ipaksa do ijia Zending marhatongonkon dong do sahap Simalungun, dong do suku bangsa Simalungun, maningon sahap Simalungun ma ipakei.

Inunut Comite Na Ra Marpodah ma homa mangkaluarhon buku-buku na marsahap Simalungun. Deba ma ai (nasinuratkon ni Pdt. J. Wirmar) Podah pasal Marhorja (1929), Panggomgomion (1929), Buku Titah (Katechismus Lutheri) (1931), Haleluya (doding gareja) (1931), Liturgi pakon bani Pesta (1931), Pangibulan (bani parguru tardidi/haporsayaon) (1931), Sitolu Saodoran I, II, III (parlajaran mambasa) (1931), Rudang Ragi-ragian I, II, III (partolongan ni guru-guru, pnl) (1932), Padan Na Basaia (Napinapondok) (1933), Padan Na Baru (Napinapondok) (1934), Ruhut Manurat (Tata Bahasa) (1934), Partingkian ni hata Simalungun (Kamus) (1934), Agenda Gareja na banggal (1937), Pituah Banggal (sexuele leven/zaken) (1938) , pnl. Tahun 1931 ipungkah ma homa dong majalah Sinalsal.

Dob saud marsahap Simalungun i Kuria-Kuria na dong i Simalungun, lambin roh mulgapni ma na dong do suku bangsa Simalungun. Gakni dihut ma deba in manjuljul ase ibaen ijia Distrik Simalungun ni HKBP (1940).

Ipudi ni ari use, hira boi do hatahonon, marbikkas humbani sahap Simalungun in do mambaen na ibaen Sikolah Pandita i Pamatang Raya, pabahatkon Pandita na marsahap Simalungun mangidangi halak Simalungun.

Ijia gakni dong pe par HKBP na marparnalang hinaporlu ni sahap Simalungun in bani halak Simalungun. Ai dob tammat Sikolah Pandita na i Pamatang Raya (na marsahap Simalungun in), soppat do roh gorei hun Pearaja ase lang maningon i Simalungun ganup Pandita in mangidangi. Hape na mambere balanja ni Pandita in sadokah marsikolah, tuppak boras ni halak Simalungun do.

Hira in ma use sikkam mabarbarni mambaen jongjong sandiri ma Kuria-Kuria ni halak Simalungun, lang be ibagas HKBP. Ibahen ma Sinode Distrik Simalungun (tahun 1952) gabe Synode Bolon, mar Pimpinan Pusat sandiri, mar Majelis Gereja sandiri. Tapi ase dong dalan manriahkon panjaeon in hun HKBP, ibaen ma goran ni gareja na baru in HKBP Simalungun (HKBPS), janah Wakil Ephorus do goran ni Ephorusni, lang mintor Ephorus igoran, hassi pe namin lang be dong pardomuan ni HKBPS pakon HKBP.

Dokah do homa ase saud dear marsijaloan HKBP pakon HKBPS pasal panjaeon in. Ai lobih do 10 tahun ase juppah dos ni riah (1963), janah dob torsa panjaeon in, lang be HKBPS goranni, tapi jadi Gereja Kristen Protestan Simalungun (GKPS) ma.

Anggo napanarianhon parroh janah parrarat ni Ambilan Na Madear i Simalungun in, hira boi do hatahonon, bani nombas 25 tahun parlobei (1903-1928), marsahap Toba do Naibata ibahen Zending manisei Simalungun. Halani na marsahap Toba in do pararathon Ambilan Na Madear (pakon na pajongjong parsikolahan), hira boi do hatahonon, lappa do hansa horja pararatkon Ambilan Na Madear (pakon parsikolahan in), lappa laho mambahen tobanisasi. Dong do sintongni anggo ihatahon sonin, ai hira otik do hansa na saud jadi Kristen ibagas na 25 tahun in.

Bani nombas 25 tahun paduahon (1928-1953), igogohkon halak Simalungun ma ase marsahap Simalungun ma sikolah pakon Kuria itongah-tongah ni halak Simalungun (bani halak Simalungun do hansa, lang bani ganup tanoh ni halak Simalungun). Saud do jumpah in. Gariada, manggogohkon ase marsahap Simalungun in ma bossirni manjae Kuria-Kuria ni halak Simalungun hun HKBP, jongjong sandiri ma gabe HKBPS.

Anggo nahatahon nongkan, lappa mambahen tobanisasi do horja pararathon Ambilan Na Madear sadokah 25 tahun parlobei, suhar ni ai pe ra do boi hatahonon, ai ma: lappa laho patimbulhon sahap Simalungun (pakon halak Simalungun) do horja pararatkon Ambilan Na Madear bani nombas 25 tahun paduahon. Lappa ase boi jongjong sada gareja i Simalungun, sirang hun HKBP.

Gakni namin sedo lappa hansa na marsahap Simalungun in. Ai hira na ituppaki Naibata do pangkalojahon patimbulhon sahap Simalungun in, ai marhiteihon ni in gabe marimba-imba ma halak Simalungun roh manjalohon Ambilan Na Madear.

Hira bani ujung ni nombas 25 tahun paduahon in ma homa par hot ni sahap Simalungun. Ai ma marhitei na dob dong Padan Na Baru (1953), ai ma Perjanjian Baru na marsahap Simalungun, nanialimkon ni Pdt. J. Wismar Saragih, hira in ma pamungkah i-baku-hon sahap Simalungun.

Domma namin marnurut i-baku-hon Comite Na Ra Marpodah sahap Simalungun marhitei namangkaluarhon buku-buku marsahap Simalungun.

Bani mungkahni i-baku-hon sahap Simalungun in, sompat do tubuh parjungilan i tongah-tongah ni samah Simalungun, mase hira sahap Simalungun ni sin Raya ibahen gabe sahap Simalungun. Mase lang sahap Simalungun ni sin Huluan atap Jahei-jahei. Gakni halani ai ma deba mambaen na isungkun Pdt. J. Wismar sonaha nini Dr. P. Voorhoeve (peneliti sahap Simalungun na iparoh Pamarentah tahun 1937). Dapotsi ma balos: ‘Harajaon Raya do hansa i Simalungun on humbani Harajaon na 7 in na so balog pakon parsahap na legan. Harajaon Raya, Harajaon-Harajaon Simalungun (parhata Simalungun) do simbalogni: Panei, Padang Bedagei, Dolog Silou, pakon Purba do simbalogni. Anggo na legan ai, dong marbalog pakon parhata Toba (Tanoh Jawa, Siantar, Panei, Purba, Silimakuta), pakon parhata Karo (Silimakuta, Dologsilou)’.(Tonggor buku Memorial ni Pdt. J. Wismar Saragih).

Ongga do homa husungkun Pdt. J. Wismar in mase songon na mago-mago sip ia, inunut hansa manurat ibagas sahap Simalungun ni sin Raya. Pondok do balosni: Suman do ai songon sahap Jerman nahinan. Paima ialimhon Martin Luther Bibel hu bani sahap ni sidea i tanoh Jerman, lape dong na igoran sahap Jerman, dong bei do dialek-ni. Tapi dob dong Bibel nanialimhon ni in, gabe in ma use na ginoran sahap Jerman.

Saud do tongon sonai. Hira na isuratkon ni sidea in ma (i Raya) saudni na ginoran sahap Simalungun. Dialek do na palegan-legan. Ai hira sahap Simalungun na dob i-baku-hon in ma ipaihut-ihut Pdt. Dj. Petrus Purba sanggah na mangalimhon Padan Na Basaia (pakon manakkasi use Padan Na Baru na dob ialimhon ni Pdt. J. Wismar) humbani tahun 1958 das hu bani tahun 1971, hape par Mariah Purba Saribu do Pandita in, sedo sin Raya.

Pasal horjani man-revisi, koreksi ampa penyempunaan ni Padan Na Baru, ihatahon Pdt. Dj. Petrus Purba do bani buku autobiograpini (buku HamuliaonMu do Na Huhasiholi ale Jahowa, Autobiografi & Biografi Pdt. Dj. Petrus Purba, Goluh pakon Parhorjaanni, Pematangsiantar 2004):

‘... lang pala songon borat ni manghorjahon Padan Na Basaia be. Halani domma adong ihut-ihuton, ai ma na iterjemahkon ni Pdt. J. Wismar na dob adong/icetak tahun 1953. Anjaha lang pala buei homa na porlu sempurnahonon. Halani jimot janah pandei tumang do Pandita ai hinan menterjemahkon in, Hansa piga-piga istilah ase lobih topat hubani aslini, ai mando na irevisi, isempurnahon hanami.’

(Sanggan mambasa otobiograpi ni in, sompat do longang uhurhu, sonia ma jimotni Pandita in mangalimhon Padan Na Basaia hu bani sahap Simalungun, lang maragu sahap Indonesia, hape sanggah manuratkon otobiograpi ni in ia, lang songon jimotni ondi be, ai bahat ma maragu sahap Indonesia. Humbani sahapni nongkan pe, taridah ma na bahat maragu sahap Indonesia, deba ma ai: iterjemahkon, icetak, sempurnahonon, menterjemahkon, istilah, aslini, irevisi, isempurahon. Gakni halani na lang be tarbensi be songon jimotni mangalimhon Padan Na Basaia ondi, akkap tuani; tapi ra do homa na ituntuni, ase urah arusan ni pahoppuni. Atap halani naijahani pe in, diatei tupa do hatahonon soppat pe Pandita in manuratkon biograpini).

Age pe domma humbani hira tahun 1930 ipungkahkon marsahap Simalungun i Kuria ni halak Simalungun, tahun 1963 jongjong ma GKPS, tahun 1971 domma hataonkon salosei horja na mangalimhon Bibel in, tapi tahun 1977 pe ase saud dong Bibel na marsahap Simalungun.

Hira dobhonsi na marsahap Simalungun in ma i Kuria, pairik ma homa marbudaya Simalungun pararathon Ambilan Na Madear hu bani halak Simalungun.

Ai tarbarita do na marbudaya Simalungun do ijia Kongsi Laita (ipajongjong pagori ni Kuria, kaum awam, tahun 1931 i Sondiraya) mambahen pangarahon. Ai bani panohuon ni Kongsi Laita in marrumah-rumah, hira panohuan pardiha-dihaon do ibahen sidea. Isurdukkon do lobei demban tangan-tanganni, dob ai iluarhon ma ‘hata ni demban’ ni in, ai ma na laho padashon Hata ni Naibata do parrohni sidea in.

Ipudi ni ari, sobali marhitei panohuon in, marsuruhan ma homa Kongsi Laita mangarah hu huta-huta. Marsibaen tuppakni (tuppak boras) ma pagori ni Kongsi Laita in ase dong bohal ni suruhan nongkan.

Sanggah parroh ni Jepang, jongjong ma Parguru Sakni si Kristus (PSK) (1942). Martuturian ma piga-piga na ongga dihut marguru in, ipodahkon do gan bani sidea ase sanggah marbuali i Kodei Kopi, dob tolu barang lima menit marbuali, maningon nasompathon ma padashon Hata ni Naibata. Ai ma ase hira ganup do na ongga PSK in jadi parhorja ni Kuria i pudian ni ari. Sada na hudingat tangkas ai ma St. Mentah Sinaga, hasoman sahorjanami i GKPS Sambu Baru. Partiga-tiga horbou do horjani (iboli hun huta-huta, ijagal i Medan), tapi ayak do tong uhurni manlahoi horja i Kuria. Dobni pe hubotoh, hape na PSK ondi do ia sapari.

Sadalan hu bani partimbul ni sahap Simalungun in, ipatimbul ma homa bagei-bagei aspek budaya Simalungun, hansi pe naring do hansa. Ai paima ai, hira ganup do aspek budaya ipantangkon i Kuria. Na margotong hinan do paramangon (pakon na dob garama), gabe na ulang ma in i gareja, maningon talag do panjujung. Marobu hinan do anggo dong parinangon lang marbulang, ai hira anakboru do anggo lape marbulang, gabe lang be marobu, gariada boi ma lang marbulang, ai maningon talag do panjujung i gareja. Pahata gonrang pe ipantanghon na dob Kristen do, halani gan boi do marhitei na pahata gonrang in ‘pahutahon simagod’ barang ‘begu-begu’, boi homa manghorhon dong na siaran.

Pdt. J. Wismar Saragih ondi do gan mamungkahkon ase horja paunjuk anak (ai ma sanggah horja paunjukkon anakni, Djaporman, naijia) ibahen salosei sadari. Paima ia, hira 8 borngin do horja in, ai ibagas na 8 borngin in do diha-diha roh manuppak.

Pahata gonrang sanggah dong horja-horja, hira lang be ipantangkon. Manggonrangi (atap mandingguri) na matei sayur matua pe boi ma.

Ai ma ase mungkahni jongjong GKPS, hira dihut do parjongjong ni in patimbulhon use bagei aspek budaya Simalungun. Hira marhitei aspek budaya in ma deba GKPS patuduhkon identitas-ni, tanda ni na persekutuan Kristen halak Simalungun do GKPS..

Sonai ma ijia, sanggah itodoh au manguluhon (Ketua Umum) Jubileum 80 Tahun Ambilan Na Madear i Simalungun, na i-pusat-hon i Medan. Domu do riah ijia ase taridah paltak marhiteihon Jubileum in identitas ni halak Simalungun, ia ma marhitei budayani. Sobali hitei patimbulhon halak Simalungun i Sumatera Utara (pakon i Indonesia), budaya in ma homa hitei mangarahkon ase marodoran na ganjang roh halak Simalungun hu Medan.

Aspek budaya sanggah Jubileum in, deba ma ai: bahenon mangan riap, anjaha ase ulang dong na tolkasan songon na masa bani Jubileum i Siantar, iaturhon ma tipak pangugashonon ni Kuria-Kuria na i Medan (ai Kuria-Kuria na i Medan do manghasuhutkon horja in); bahenon do doding pakon tortor Simalungun (ai ma ase ijia ma ipatortor lobih 300 halak anak sikolah hun Sikolah-Sikolah ni GKPS, hira tarian massal i Stadion Teladan, marsisarihon hiou, bulang pakon gotongni do panortor in); naonjaphon ma homa ase haganup na roh hu Jubileum in marsiboan tuppakni, ai adatni do ai marsiboan tuppakni roh hu pesta, ai hailaon do ai roh hira martoloh mangan tumang; napindohon ma homa ase ganup parinangon marbulang roh hu Jubileum in, paramangon pe margotong; saud do sonai, ai hira ris do parinangon roh marbulang, tapi anggo paramangon nani hira satongah do hansa.

Malas tumang ma homa halak Simalungun na roh in, ai marsahap Simalungun ma homa Pamarentah (ai ma naniwakilhon bani Menteri Cosmas Batubara) padashon kata-sambutan ni Pamarentah.

Hira sonai do homa sanggah Jubileum 100 Tahun i Pematangsiantar. Hansa, bani Jubileum 100 Tahun in, marhitei gual, doding, pakon liturgi (tata kebaktian) ma na tangkas ipataridahkon identitas Simalungun. Bani liturgi in, gual parahot ma ibaen sahira prae-lidium (ai dong do parahot na margoran ‘Hundul-hundul ma Tuhan’), iinggouhon ma tonggo mansopotkon dousa (ai ma marhitei inggou tangis-tangis pakon taur-taur, janah marhitei doding Simalungun ma homa Kuria mangauhon tonggo mangindo hasasapan ni dousa in), dong ma homa Psalmen GKPS, hiou Simalungun ma homa ibahen bani anjap-anjapni.

Hira mamungkah humbani parjongjong ni GKPS in ma homa lambin ipatimbul doding Simalungun dihut gabe doding ni Kuria. (Bani buku Bibel pakon Haleluya, Edisi Jubileum, Lembaga Alkitab Indonesia Jakarta, 2003, humbuei ma Lagu Rakyat Simalungun ibahen gabe doding i gareja, legan ope doding-doding na maringgou Simalungun natinombei ni St. A. K. Saragih).

Hunjin naidah, hira lang tarsirang parrarat ni Ambilan Na Madear pakon partimbul ni sahap Simalungun. Hira lang tarsirang pardong ni HKBPS (na jadi GKPS use ipudian ni ari) pakon partimbul ni hata Simalungun.

Ai ambit lang do sanggah na pararatkon Ambilan Na Madear in ipatimbul (use) sahap Simalungun, na laho minop hinan ma sahap Simalungun in, sasap sonin-sonin hansa, janah na laho soluk hinan ma sahap Toba. Ai ambit lang ibahen GKPS sahap Simalungun in (pakon budayani) gabe identitas-ni, ra na minop hinan ma sahap (pakon budaya) Simalungun. Pag diri mangkatahon sonai, halani sobali horja in, sobali Gereja na dobni margoran GKPS in, hira lang adong na legannari na boi sobuton patimbulhon ronsi pasayurhon sahap Simalungun. Age Partuha Maujana Simalungun (na ipajongjong ni partuha ni maujana Simalungun tahun 1965 ondi), hira boi do hatahonon, lang ope dong bokasni patimbulhon, parorothon ronsi pasayurhon sahap Simalungun. Pamarentah pe lang, ai hira na marlopas-utang do hansa pamarentah pori dong pe ibaen buku parlajaran sahap Simalungun i piga-piga sikolah ni pamarentah.

Goran Simalungun ra do hot do dong halani domma ibaen in gabe goran ni daerah pemerintahan, ipungkah ma ai sanggah na ibaen Bulanda ondi dong daerah pemerintahan na igoran Simelungun dan Karo-landen, janah dob jongjong Republik Indonesia, ibahen ma ‘Simalungun’ goran ni daerah pemerintahan (Kabupaten). Ra do goran ni daerah mando ‘Simalungun’ in, lang be goran ni sahap (bahasa) , lang be goran ni suku bangsa.

Suhar ni na mar-‘ambit’ nongkan pe homa, hira dos do. Ai ambil lang halani sahap Simalungun, ra lang pala dong hinan GKPS, hinaotikni ra do lang pala ibaen goranni Gereja Kristen Protestan Simalungun.

Domu hujin ma ase sai marpanungkun do uhur, mase ma nani ipudian ni ari on, hira lang songon jimot ni sapari ondi jimot ni GKPS patimbulhon, parorothon ronsi pasayurhon sahap Simalungun. Ai naidah, songon na lambin roh lansei do GKPS manghargahon sahap Simalungun, bahasa lisan sonai bahasa tulisan.

Nini Sarmedi, Anggiku, santorap bani surat-e-ni: ‘I GKPS marambilan pandita marsahap Simalungun, sipata maborit pinggol manangar halani ‘marpasir-pasir’ songon nanisobut nokkan ai halani kesalahan pemilihan kata pakon susunan kata na mangadopsi bahasa Indonesia (contoh na hotop na tangar: ‘na ija’ sebagai terjemahan ‘yang mana’). Ise do mangajari pandita on marsahap Simalungun? Ibotoh do tongon marsahap Simalungun? Aha do buku parlajaranni ase ibotoh hata Simalungun atap aha do standarni ase boi ilopas ia marsahap Simalungun sanggah marambilan hun langgatan? Mase anggo laho marsikolah i Amerika maningon dong Toefel 550 baru boi ijalo, tapi anggo i GKPS lang dong ujian bahasa mintor boi marambilan. Atap na lasseitu ma hita sonai.’

Halani dos do pangidahku pakon Sarmedi in, gati do huluarhon i loulouan, janah dobni huluarhon ma homa i loulouan ni Seminar sanggah mar-seminar sidea i Jakarta mangalo-alo Jubileum 100 Tahun Ambilan Na Madear i Simalungun, nikku do: ’Bahkan, dari mimbar gereja sudah semakin sering dikumandangkan hata tabas (=bahasa mantera), yakni bahasa “gado-gado”, mencampur-adukkan kata-kata yang bersumber dari berbagai bahasa, dengan maksud agar khotbahnya dimengerti pendengarnya dan ‘lebih berwibawa’’.

Lang sanggah na manluar (bahasa lisan) tumang hansa na maragu in sahap, dihut do age sanggah manuratkon (bahasa tulisan) . Buei tumang ma maragu sahap Indonesia, baturni pe songon baturni sahap Indonesia ma, lang be mangihuthon ruhut manuratkon sahap Simalungun.

Gati do homa hutarsingati pasal in sanggah marbuali pakon piga-piga Pandita ni GKPS. Hunjin ma hubotoh, deba Pandita GKPS in mangkatahon sanggah Sikolah Minggu do hansa sapari iparlajari marsahap Simalungun. Halani ai, dob jadi Pandita ni GKPS pe ia ase ipasomal-somal use marsahap Simalungun. Tapi, dong do homa Pandita ni GKPS in na tangkas do ibotoh marsahap Simalungun. Na mambaen maragu sahap Indonesia ia marambilan, halani nihurni maningon sonai do ase iarusi pagori ni Kuria GKPS si sonari on. Gariada, dong do Pandita ni GKPS in na mangkatahon, gan halani sonai do igolpahon Parhorja ni Kuria in paima masuk parmingguan, ai buei ma gan pagori ni Kuria in na lang mangarusi sahap Simalungun.

Sonai ma homa gakni sidalian ni sipanurat bani majalah Ambilan pakon Barita GKPS. Ai bani majalah in pe hira lang be dong na tipak janah totor marsahap Simalungun, hira na igalot-galotkon mando, maragu-agu pakon sahap Indonesia, sipata kalimat-ni kalimat Indonesia, hata pinakeini hata Simalungun. Gariada, na manuratkon marsahap Indonesia pe buei do maragu sahap Simalungun.

Sonai ma santorap, hulajou do manongos surat-e (e-mail) marsahap Simalungun hu bani sada Pandita GKPS. Bani balosni, ilajou Pandita on do namin marsahap Simalungun, tapi dobni marsantabi ma ia, ase marsahap Indonesia ia paganjangkon balosni on. Huarusi do namin mase sonai Pandita in, ai hubotoh do i Jakarta ia marianan humbani hadakdanakonni nari, sanggah i STT pe marsahap Indonesia do, sanggah studi S2 pakon S3 pe marsahap Inggris do (i luar negeri). Dob mangidangi i GKPS pe ase ipasomal-somal marsahap Simalungun.

Domu hujin, gabe hudingat ma Pdt. F. Siregar sapari, longang do uhurhu sonia ma pandeini marsahap Simalungun. Hudingat ma homa Pdt. Tappenbeck. Sanggah ipatongah sidea ijia otik horja mangalimkon Bibel hu bani loulouan i GKPS Jl Sudiman Pematang Siantar, mangapian do au pandeini marsahap Simalungun, tarlobih ma ai pasal parbatur ni kalimat.

Gakni sidea in (pakon piga-piga Pandita halak Jerman na ongga mangidangi i GKPS), marsangaja do marlajar sahap Simalungun, lang songon Pandita halak Simalungun, lang (pala) marsangaja marlajar sahap Simalungun.

Tapi ra do gakni homa halani biak ni hajolmaon do in. Sipujion do anggo botoh marsahap asing. Lape sipujion anggo bahasa ibu do hansa ibotoh. Halani sedo sahap asing sahap Simalungun bani Pandita ni GKPS, gabe lang pala sipujion anggo botoh ia marsahap Simalungun.

Halani ai ma gakni homa ase bahat halak mangapian bani Inang-i-rumahku, ai ibotoh do marsahap Simalungun, hape halak Sunda (hinan) do. Iagan sidea in ma homa na huajari ia marsahap Simalungun. Hape namin sedo halani na huajari, tapi na dapotsi do in hun GKPS, marhitei doding pakon sahap Simalungun na ipakei i parmingguan pakon i partumpuan ni Wanita GKPS. In homa, humbani mungkahni das ia i huta Sondiraya sapari, mintor dong do panjuljul ni uhur bani mamongkuthon marlajar sahap Simalungun. Ai ma ase ibotoh atap na manrisaisi do diha-dihanami na marsahap Simalungun in.

Atap na lang suman pe in mambaen dong panjuljul ni uhur, tapi sipala-palaan do ase dong panjuljul ni uhur mangguruhon sahap Simalungun. Pori na sihol mang-kampanye-hon dirini ia i loulouan ni halak Simalungun, ai ma hape ibahen panjuljul ni uhur mangguruhon sahap Simalungun. Pori na sihol mansiatkon dirini do ia, ai pe boi do gabe panjuljul ni uhur. Pori na sihol pataridahkon identitas na Simalungun do ia, ai pe boi do gabe panjuljul ni uhur. Pori na sihol jadi Pandita GKPS do ia, ai ma hape panjuljul ni uhur mamongkutkon pabagashon parbinotohanni marsahap Simalungun.

Age pe sonai ningku, janah hansi pe girah do hupongkutkon ase boi au manluar pakon manurat marsahap Simalungun, malungun do homa uhurhu, halani huidopkon diringku, sanggah hubasa surat-e ni Sarmedi, anggiku, nini: ‘Au pe baru sadar, lang ongga huajari niombahku marsahap Simalungun, ai utang ma namin ai (memang lang iajari sinrumah homa sidea sahap Jorman – ra salah ma homani ai). Tapi lang dong homa halak na mangarahkon ase marsahap Simalungun sidea. Ija ma kursusni ai, I sikolah minggu do? Ijai pe marsahap Malayu do sidea...’ Malungun uhurhu halani sonai do homa i rumahku. Hape namin, na urah do bani dakdanak marlajar sahap, anjaha nini na marpambotoh, lang pala mahua age piga-piga masam ni sahap napodahkon. Ai ma ase sonari, hupungkahkon ma mamodahkon sahap Simalungun hu bani pahoppuku, si Martin. Ai ma ase hansi pe lape gok umurni 5 tahun, domma ibotoh manluarhon ‘O, Yesus hasomani hanami haganup, Pasada uhurnami ase torang ganup.’ Humbani TV podas do dapotsi doding-doding ni Peterpan, Raja, Samson. Tapi ibotoh do homa mandodingkon Ser ma dengan-dengan pakon umpasani: ‘Na suan ma timbahou, botou, Dua gantang sadari, Na ubah ma parlahou, botou, ulang songon sapari.’ Gendo in pardingatan bani magira na ongga do napodahkon, hansi pe sasakkabah do hansa. Gendo dong pardingatan bani na dong do sahap Simalungun, na dong do suku bangsa Simalungun.

Nini na marpambotoh gan, anggo 500.000 halak do hansa buei ni simada sada sahap (bahasa), na laho sasapnari mando sahap (bahasa) in ibagas 20 tahun nari. Anggo tongon do na hinatahon ni na marpombotoh in, tanda halongangan (mujizat) do na masa i Simalungun naijia, ai sanggah ipatimbul sahap iSimalungun naijia ondi, lang das 100.000 halak Simalungun. Halongangan do age das hu bani sonari, ai tar 500.000 do hansa halak Simalungun. (Mangihutkon laporan ni Pangulu Balei Jaudin Saragih hu bani Jepang, bani statistik ‘rayat Kerajaan Negeri Simelungun’ 1937, pitah 87.696 do halak Simalungun, 50.348 halak Toba, 38.953 halak Jawa. Mangihutkon Susukkara ni GKPS tahun 2006, 207.278 halak do pagori ni GKPS; ra sibahatanni ma 500.000 halak Simalungun anggo pakon na marugama Islam, RK, ampa na legannari ai).

Jadi, tubuh ma sungkun-sungkun, ididah hanami GKPS (pakon halak Simalungun) do nani tanda halongangan in?

Doding, Inggou, Hagualon, pakon Tortor

Humbani hadakdanakonnari, domma tubuh pangarusionku na palegan-legan do hape doding, inggou, gonrang (hagualon), sonai pakon tortor ni bangsa na palegan-legan in.

Halani i huta ni halak Simalungun do au sanggak dakdanak, somalan ma doding, inggou pakon hagualon ni Simalungun hubogeihon. Inangnami ondi pe gati do idodingkon doding-doding ni halak Simalungun sanggah pasarankon ia i sopou juma. Sada na tangkas hudingat ai ma ‘Ija Juma Tidahan’: Ija juma tidahan, botou; tidahan i jumamu. Ija jolma pindahan, botou; usih songon rupamu.

Gati do homa nabogeihon inggou, ai ma anggo dong na manginggouhon “Taur-taur ni Sim Bandar’. Gati do homa nabogei inggou ‘Tangis-tangis’ sanggah dong na mateian. Tabas pe gan iinggouhon manabashon. Sonai homa mambasa ‘Surat Sapuluh Siah’. Tapi anggo tabas pakon namambasa in, lang ongga hutangar, sipasumanni do hansa humbani na patorangkon pasal in.

Anggo hagualon, sanggah panorang hadakdanakonku, sahali-sahali ma hansa dong bogeionkon, ai ma anggo dong na pahata gorang (sanggah horja malas ni uhur) barang sanggah dong na manggonrangi (mandiguri, sanggah horja sayur matua). Sanggah dakdanak au, ai ma sanggah na marhuta i Sondiraya hanami, humbani na daoh sipata nabogei alolol ni ogung. Gan hun huta Sigundaba do roh ni alolol ni ogung in. Ai martorap ra do manggual nasi Tulang (Tuan Sigundaba), hira na latihan, sedo halani dong horja-horja. Ogung ‘Sitandol’ do gan ogungni, ai ma ase boi do tartangar alololni hun nadaoh. Gan, ogung pusaka ni Harajaon Raya do gan “Sitandol’ in, na iayob hun Harajaon Nagur nahinan. Age pe hubogei do alolol ni ogung in naijia, lang homa ongga roh au manonggor na manggual in i Sigundaba, hansi pe lang das sabatu daohni hun rumahnami i Sondiraya.

Girah do homa hubotoh hinalegan ni kesenian in. Ai ra do Inangnami ondi mangengen-engen, nini:’Anggo Toba, sonon do nini gualni: tokkuldo, tokkuldo, tanda do hita Toba, martupuk do pinggolta.’ (Hassi pe namin naijia do gakni ai, martupuk do pinggol ni halak Toba, age dalahi. I Simalungun, pinggol ni naboru do hassa martupuk). Sanggah na mangengen-engen in ia, iangkat ma homa tanganni, rap dompak hu lobei, otik itoruh ni osangni.

Lambin magodang au, lambin huidah ma hinalegan ni kesenian ni bagei-bagei suku bangsa i Indonesia on. Kesenian in ma deba patuduhkon na dong suku-bangsa.

Humbani hadakdanakonari do marosuh au mar-kesenian. Ai ma ase ringgas do au mardiateihon na margitar, na marsulim, na manggual, na marsarunei, na martarompet, na manortor. Gati do homa hulajou mangguruhon deba humbani habotohon kesenian in. Tapi, gakni lang targogohkon, ai lalab do lang hubotoh margitar (hansi pe sompat do hubotoh naija odohonkon mambaen kunci C, kunci F, kunci G), lalab do lang hubotoh marsulim, lalab lang hubotoh manggual (sobali ‘sakitin’), lalab do lang hubotoh mandoding (hansi pe hubotoh do mar-not, tapi anggo mandodingkon, hotop do fals), lalab do lang hubotoh manortor (hansi pe hubotoh do mangondokkon). Gariada, dob gabe Bapa (ni pitu niombahnami) au, sompat do huboli keyboard, huparlajari ‘marpoti’ mambasa Buku Ende. Tapi lalab do lang boi. Parninggan ni na deba ma, nini: ‘sedo gogoh, angleh do’.

Age pe sonai, sanggah parana au i Jakarta, dihut do au mar-musik rap pakon piga-piga hasoman, ai ma sanggah dong Orkes Parlajang (tahun 1957), janah sompat do hanami Orkes Parlajang marpiga-piga hali mar-musik i RRI Jakarta, siaran langsung. Sipata mar-bas do au isuruh, ongga do homa isuruh mandoding. Sanggah na mandoding in ma au, siaran langsung, sompat gagap Abang Anggaraya Saragih Garingging ondi padomuhon gitarni pakon dodinghon, ai fals do gan au mandodingkon.

Sompat do homa dihut au manortorhon tortor Simalungun rap pakon hasoman namaposo i Jakarta, dob latihan hanami piga-piga hali i Theatre Mahasiswa Universitas Indonesia. Ia tortor in sedo na laho tortorhonon idahon ni loulouan halak Simalungun, tapi idahon ni loulouan par Jakarta do. Hira na patandahon Simalungun do hu bani loulouan sa Indonesia.

Ijia ma huparlajari teori ni tortor Simalungun: ondokni hutoruh do (sedo huatas songon tortor Karo), towod maningon tong rapat, lang bulih ranggang, langkahni pe sada nahei do manlangkah, mangihutkon langkah in do nahei nasadanari, abak ni tangan hira na padudang do, sangkidop mata do hansa boi dos dompakni, pnl. (Ongga do homa husungkun Abang Anggaraya ondi, mase lang ongga ia unduk manortor. Balosni: biak ni partuanon do lang unduk manortor, paruma do boi sonai. Sonai do homa sanggah Tondong diri, lang unduk manortor, Boru do boi unduk panortorni dompak Tondong).

Hira in ma hansa ongga hulahoi horja na mandoding, mar-musik, pakon manortor. Pitah mar-koor ma hansa ongga sobali ni in, ai ma sanggah na dihut au pagori ni Mannen-koor Sektor Timbang Galung, sektor ni GKPS Jl Sudirman, Pematangsiantar.

Dob i Pematangsiantar au, ai ma sanggah manjolom jabatan Sekretaris Universitas Simalungun, tarjuljul do uhurhu mangkoseihon pertunjukan tortor Simalungun, ai ma igoran Semalam di Simalungun, marianan i Aula IKIP Nommensen. Ase tubuh panjuljul ni uhur in ai ma ase dong na mangorganiser pertunjukan ni doding pakon tortor na iparhalilian ni Tulang Taralamsyah Saragih, na sai tong mangkoseihon latihan & kursus tortor Simalungun i Medan. Ai anggo dong Group Musik/Tari, dong ma namin homa na mangorganiser pertunjukan-ni, janah humbani pertunjukan in ma namin goluh ni group nongkan (pakon halakni), lang be humbani holong ni atei ni donatur.

In homa, nasurahon do patimbulhon Simalungun (halak pakon budayani) marhitei pertunjukan ‘Semalam di Simalungun’ in. i Siantar/Simalungun. Ai age pe huta ni halak Simalungun do Siantar/Simalungun, apala ijin ma Simalungun porlu ipatimbul.

Hira sukses do hataonkon horja in. Ai saud do boi humbani duit ni dapot marhitei na manjual ‘undangan’ balanja ni group na iparoh hun Medan in (hansi pe i USI do nabahen ianan parbornginan ni sidea, ase gratis).

Age pe sukses horja in, dong do homa na hurangni na so tarlupahon au. Ai ninuhurhu hinan, boi ma dong honor ni Tulang Taralam in humbani pertunjukan in. Hape, lang saud bani na sahira honor-ni ia, parnortorni na margoran Nangkir do saudni manoyam. Dob salosei pe pertunjukan in ase ipatugah Tulang Taralam bakku na sonai do hape. Gan, hira na ipaksa do gan ia sonin sidea das i Siantar. Anggo lang gan isuhuni pangindoan ni panortor in, lang saud ia manortor, hape ia do bintang ni tortor in. Halani sonai do gan pangondam ni panortor in, tias ma Tulang Taralam, iberehon ma ganup na sahira honor-ni on. Dearan ma tias ia, ase ulang bador lang saud pertunjukan in.

(Lang hubotoh tangkas atap halani in ma gakni deba mambaen tarhundokah Tulang Taralam in marborngin i USI, rap pakon hanami, ai hanami satangga pe i USI in do marrumah bani panorang in. Nabaen ma Tulang in mangianhon sada kamar i Lantai II. Hira tiap borngin do ia pahata clarinet-ni, doding Simalungun. Sanggah na rap in ma hanami idobhon Tulang in horjani mambaen buku tarombo Saragih Garingging; dob ai iberehkon bakku ase au parokamhon pakon pakaluarhon. Saud do hukaluarhon buku Saragih Garingging in tahun 1981, dob huugut-ugut mangulakkon mangetik sandiri bani mesin tik, hortas folio, dob ai i-foto-copy 50%, ai ma i off-set jadi buku. Domma i Jambi Tulang Taralam, isaraya Gubernur Jambi patorsa-torsahon seni budaya ni par Jambi, sanggah nakaluarhon buku Saragih Garingging in. Humbani buku in pe lang saud dapotan honor Tulang in, ai uang cetak-ni pe lalab do lang mulak).

Dob i Medan au marhuta, hulajou do use mangorganiser pertunjukan kesenian Simalungun.

Ai ma ase ongga do dong siaran TV-RI Medan pasal horja parunjukon i Simalungun. Naboan do hu Raya ijia camera-man ni TV-RI. Ijin ma itikkup sonaha patureihon dayok na binatur, mamungkah humbani manangkap dayok, manrangrang, das hu bani na mambatur. Sonai ma homa horja paroh boru na bayu.

Ongga do homa nabahen pagelaran ni horja adat in i Gedung TV-RI Medan. Lanjar naparoh ma group panggual hun huta, ase itingkup gual Simalungun i TV-RI.

Sanggah manghoseihon Jubileum 80 Tahun (GKPS), husaraya ma Rospita Purba, borunami hun rumah ni Abang Saridin ondi mambaen batur ni tortor Simalungun (tari massal) , ronsi mambaen latihan-ni i Sikolah-sikolah ni GKPS i Raya (pakon general repetisi i Tanoh Lapang Pamatang Raya). Lanjar sadalan hujin nasaraya ma mambaen musik-ni, dob ai itikkup. (Hunjin ma homa hubotoh, dong do hape hinalegan tortor massal pakon na somal, ase boi taridah gerak ni tortor in bani lapangan na bolag songon Stadion Teladan. Musik-ni pe maningon na paromban ma hujin, ai ma ase songon na hinsah do musik-ni).

Ongga do homa huhorjahon horja mangorganiser pertunjukan i Wisma Kartini, Medan. Naparoh ma piga-piga group/sanggar hun Siantar/Simalungun, nabere ongkosni pakon na sahira ari-arini. (Ai na marhorja bei do panggual pakon panortor in, lang humbani hagualon pakon habotohon manortor in manganni). Naarapkon do biaya ni pertunjukan in boi tutup humbani duit boli ni ‘undangan’. Natuntuni do ijia lang mangarapkon duit humbani donatur.

Huonjapkon do borunami, si Lydia, pakon piga-piga Pemuda bani horja in. Nihurhu hinan, marhitei horja in ma hupatuduh na boi do nabahen horja mangorganiser pertunjukan in gabe sada bidang sihorjaonkon. Ai bani negara na dob maju pe, lang dong na saud gabe petinju profesional anggo lang dong menejer-ni. Sonai do homa bintang film atap seniman. Hape hita lalab do seniman lang mar-menejer. Sonai ma homa, donatur atap sponsor do merangkap menejer. Hira lape ongga sokat-sokat, ia donatur, donatur ma; ia meneger, meneger ma; ia seniman, seniman ma. Pori horja pembangunan gedung ondi, dong do direksi, dong konsultan/arsitek, dong pelaksana, lang boi bani sada tangan ganup, anggo na laho torsa do horja in.

Saud do dear mardalan horja in. Hansa, anggo hanami manghalojahon pertunjukan in lang ope tarbahen mar-honor, ai mulak pokok do hansa. Ambit dong na mamongkuthon horja menejer ni pertunjukan in, nihurhu boi hinan do in ibahen pansarianni, hansi pe tongon maningon ipongkuthon do, janah sabar anggo pitah lopas mangan do hansa lobei bani mungkahni.

Halani na so dong ma gakni mamungkahkon horja menejer in, mambaen na lalab mangarapkon donatur hansa ase dong pertunjukan kesenian Simalungun. Pitah meneger ni group band atap group panggual haporluan pesta-pesta ma hansa mungkah dong panorang parpudion, ai hira dos ma use in songon usaha pasewa-sewahon parugasan ni pesta.

Gakni halani na dong in do parjuljul ni uhur bakku mardiateihon kesenian in, mambaen na marosuh au mambasa piga-piga nasinuratkon ni halak pasal kesenian Simalungun. Marosuh do homa au pabogei-bogeihon diskusi pasal doding. Dob ai mardiateihon hinalegan ni doding, inggou, hagualon ni suku bangsa Simalungun humbani suku bangsa na legan.

Marhalanihon ni in ma gakni mambaen pag au mambere komentar pasal kesenian in hu bani piga-piga hasoman na mamongkuthon horja i bidang kesenian in, sonai age i loulouan.

Ai sonin hubogeihon dong doding Simalungun na baru, ningku ma sipata, syair-ni do hansa ibaen hata Simalungun, anggo loguni, lang Simalungun. Sipata hira India do (atap dangdut). Sipata hira Latin-Tapanuli. Ai lang dong bogeionkon inggou Simalungun bani loguni in.

Ai suman do ai pakon doding-doding na ipakei i gareja. Syair-ni do sahap Simalungun, anggo loguni, doding ni halak Eropa do. Ai ma ase sapari, somal do bogeionkon i gareja na i huta-huta, age pe namin doding in hun Eropa do, tapi idodinghon halak Simalungun ma songon mandodingkon doding Simalungun. Parninggan ni na deba, ibaen gan mar-legato ase songon logu Simalungun.

Sonai ma santorap, martuturian Nasianggiku hun rumah ni Sarmedi. Mungkahni das ia i Indonesia on, soppat do haru gan ia manghorom tawani i gareja mambogei sada doding. Na mambaen roh tawani, halani i Jerman gan, doding ‘Cinta’ ni namaposo do gan in. Hape ijon ibaen gabe doding gereja.

Huahapkon sandiri ma homa sonai sanggah mar-Natal hanami i GKI i Jakarta. Tudu gakni sanggah horin ni budaya Simalungun ipatimbul bani kebaktian in. Piga-piga namaposo ibaen sidea marpakeian hiou Simalungun mangalo-alo na roh. Hubogei ma doding gereja ni sidea in doding Tading ma Ham na Tading (atap Gambiri i Topi Pasar), syair-ni domma sahap Indonesia, sidodinghonon i gareja. Songon na gayok do lobei pangahap mambogei in. Tapi dobni lang be gayok, ai hu bani syair-ni ma use laho uhur.

Halani ai, nihurhu ma ibagas, dong do kiatni mambaen doding ase boi goranonkon doding Simalungun.

Ai age pe namin tongon do doding Simalungun iboanhon parmusik bani pesta-pesta ni halak Simalungun, tapi hira na maborit do pinggol mambogeihon halani sipata gualni songon gual Toba do. Ra do homa halani sulimni songon parsulim ni Toba do. Sipata halani musik-ni do, gakni lang dapotsi ope cord na sanggam hu bani doding Simalungun.

Sonai naijia, sanggah parana pe au i Jakarta, bani sada tumpuan etek-etek samah Orkes Parlajang, tudu tarbahen Abang Amir (Bill A. Saragih) roh. I-piano-hon ma doding Apuy ni Parsinisilou, in ma doding ciptaan ni Tulang J. Kaduk ondi, Bapa ni Abang Amir on. Dob salpu ia namarpiano on, martopap ma hanami. Dihut ma homa au martopap. Tapi marpanungkun do namin au ibagas uhurhu, hansa lang pag au patongahkon sungkun-sungkun na ibagas uhurhon. Ai hubogei, hira logu Sina do, hinaotikni dong bogeionkon unsur logu Sina. Nihurhu ma ibagas, ra halani lape tangkas dapotsi kiat mampianohon doding Simalungun.

Sanggah marbuali pakon Tulang Taralam ondi, ongga do namin ipatorang kiatni ai. Ganjang do ibaen hatoranganni, ibahen pakon usihanni. Ipatorang do homa pasal hagualon, sonaha hinaleganni pakon hagualon ni Toba, hagualon ni par Afrika, pnl. Hupatangi-tangi ma hira na huarusi, Hape namin, otik do hansa na boi huarusi.

Halani buei do isobut doding-doding ni Orkes Na Laingan, ibaen gabe usihan sanggah na patoranghon on, urahan ma in dapot uhurhu. Ai anggo nabogeihon ganup doding-doding ni Orkes Na Laingan, boi do huparhatongon, in do doding Simalungun, hansi pe ciptaan baru, sedo Lagu Rakyat Simalungun.

Sonai ma homa, sanggah dong ni Lawei Saim Saragih pakon Abang Banner Saragih ondi, samah sibotoh margitar do namin sidea in, tapi hira simalungunan do pamboankonon ni gitar ni Lawei Saim marimbang Abang Banner.

Sonai ma homa, ongga do huidah domma jongjong Abang Bandar Alam (T.B.A. Purba Tambak) ondi laho manortor. Tapi lalab do jogor hansa ia, lang saud itortorhon. Nini ma: ‘Lang hona hubogeihon gual ai, halani ai lang tartortorhon au’. Dobhonsi margantih ma gakni halakni panggual on, sonin ipahata use gorang, mintor jongjong ma Abang Bandar Alam on, manortor ma ia. Gakni hona ma iahapkon gual on tortorhonon.

Mardiateihon na hugorani in, dapot uhurhu ma, hinalegan ni doding, inggou, hagualon, tortor do panginteian ase boi nahatahon doding, inggou, hagualon, tortor Simalungun. Hinalegan ni in ma homa mambaen dong naginoran kesenian atap pe budaya Simalungun. Hinalegan ni in ma homa mambaen dong na ginoran suku bangsa Simalungun.

Gati do naitteihon in age sanggah mambogei logu-logu i TV. Sobali doding Indonesia modern, age pe sahap Indonesia do syair-ni, mintor nabotoh do logu hun suku ja. Dong do Jawa, dong Sunda, dong Minangkabau, dong Melayu, dong Ambon, dong Minahasa, pnl. Sonai do age logu ni bangsa-bangsa, mintor nabotoh do: dong logu Sina, dong Jepang, dong India, dong Arab, dong Latin, pnl. Bani bangsa-bangsa in pe dong bei do logu ni suku bangsani. Gariada gan, nini Pdt. Edison Munthe sanggah marbuali hanami i pamispisan ni gareja GKPS Cikoko, Jakarta, bona ni tahun 2006, i Amerika pe gan ipagoluh hulanan-hulanan ni Amerika in do ciri-ciri ni bangsa harohan ni sidea hinan. Dong ma ai hulanan ni bangsa Jerman hinan, dong Perancis, dong Inggris, pnl. Naidah pe tongon bani film, dong do hulanan ni Italia, dong hulanan ni Irlandia, dong hulanan ni ginoran Negro. Tang na tangkas taridah ai ma hulanan ni Jahudi. Gakni halani poltik do tong ijamah sidea ugamani (agama Jahudi), age budayani na marbona humbani ugamani in.

Sonai ma santorap sanggah tuluy au hu blog The Beautiful Sarimatondang, blog ni Ebenezer Siadari par Sarimatondang, hubasa ma bani Do the Little Things, hape i Wales, Inggris, ramot do par Wales manramotkon budayani, tarlobih sahap pakon kesenian-ni. Siap tahun do sidea mambaen pesta, St. David Day goranni. Marhitei pesta in ma sidea patimbulhon janah parorothon bagei aspek budaya ni par Wales. Dob hupatugah na dob hubasa nasinuratkonni in, mar-surat-e ma si Eben in manungkun atap dong do na sahira St. David Day ni Simalungun. Ningku ma mambalosi:’ Namin, Pesta Olob-Olob Parroh ni Ambilan Na Madear ma sahira St. David Day ni Simalungun.... Ai hira marhasadaon do Parroh ni Ambilan Na Madear pakon perjuangan patimbulhon Simalungun’. Lanjar hupadas ma bani na dob husobut nongkan pasal Pesta Jubileum 80 Tahun pakon Jubileum 100 Tahun na mar-ciri khas budaya Simalungun.

Domu hujin, songon hataku nongkan ma, hira lang dong lembaga/badan sobali GKPS na boi araphonon patimbulhon kesenian (doding, inggou, hagualon pakon tortor) Simalungun.

Sapari, sanggah dong ni Harajaon-Harajaon ondi, hira Rumah Bolon ni Raja pakon Partuanon do manramothon kesenian in. Ai anggo dong habotohonni partuanon age paruma pasal kesenian (dihut pakon hatukangon), idilo do hu Pamatang (=Ibukota) ni Harajaon atap Partuanon, modom i Balei anjaha manganni hun Rumah Bolon. Parninggan ni hata sonari, dong do pembinaan hun Tongah. Dobsi lang be dong Partongah ia, hira lang be dong pembinaan.

Sanggah Abang Rajamin Purba ondi Bupati Simalungun, dong do gakni namin uhur ni Pamarentah dompak pembinaan seni budaya Simalungun. Ai ijia ma ipatorsa Rumah Bolon Purba, jongjong ma Partuha Maujana Simalungun, ipajongjong ma Universitas Simalungun. Sanggah panorang ni Bapa Jabantan Damanik Walikota Pematangsiantar, dob ai use Bupati Simalungun, ipungkahkon ma mambahen taridah bohi ni rumah Simalungun bani bangunan-bangunan. Bahat ope tene na boi goranan. Tapi hira sibar jin ma hansa. Anggo na margoran kesenian Simalungun lalab do lang dong pembinaan na torsa janah pongkut humbani Pamarentah.

Lang homa tarparnalang, piga-piga halak Simalungun na tar hundong bani, dong do na mambere uhurni dompak kesenian Simalungun in. Tapi songon hata nongkan ma, lang pitah donatur ia, lanjar ia do homa menejer ni kesenian in. Ai ma ase martorap do hansa in, sipata songon na gara-gara russi, tongkin do hansa pargarani, dob ai minop lang marbokas.

Diatei ma ipudian ni ari on naidah dong do tong group kesenian Simalungun mulgap, taridah bani pesta-pesta ni Simalungun. Hansa, lang adong be ‘partongah’ni mambaen pembinaan.

Ai ma ase diatei ma ipongkuthon GKPS pabahatkon doding-doding na maringgou Simalungun bani Buku Doding Haleluya. Ra marhiteihon in ma holi use boi ipatimbul doding-doding Simalungun, tanda ni na dong do halak Simalungun. Ra marhiteihon ni in ma holi mambaen dong use ‘partongah’ ni kesenian Simalungun, gantih ni Partongah sapari ondi.

Pangujungini

Domma nahatahon nongkan bani Parlobeini nanisuratkon on, lang tarporsou au na halak Simalungun do partubuhku. Lang tarparnalang au na parbudaya Simalungun do partubuhku. Halani ai, hupala-palai do patuduhkon na halak Simalungun do au, marbudaya Simalungun.

Tapi lanjar in ma homa holsoh ni uhurhu, paruntolon ni goluhku, ai huidah na lambin roh lansei do hanami Simalungun manramotkon paradaton ni Simalungun, sahap Simalungun, doding, inggou, hagualon, pakon tortor Simalungun, hape aspek budaya in mando hataonkon na boi paroroton ase tong dong suku bangsa Simalungun, ase sayur. Ai anggo aspek budaya na legannari hira domma minop pangkorhon ni na sihol marhasadaon sa-Indonesia, pangkorhon ni sura-sura mambaen unifikasi hukum. Ai anggo bilangan ni halak Simalungun do, hira minoritas do age i daerah na margoran Kabupaten Simalungun (pakon Kota Pematangsiantar).

Hira na patongahkon holsoh ni uhurhin ma ase husuratkon on. Hira na mangadu-adu hubani nasiam sibasa na husuratkon on.

Lanjar sousouhu ma on hu bani halak Simalungun, dihut age hu bani halak na manghaholongi Simalungun.

Diatei tupa ma.

Medan, 20 Oktober 2006.

4 Comments:

Blogger Eben Ezer Siadari said...

".....Sanggah laho mulak hanami hu Jakarta, humbani panerleng ni pinabotou ni on (saninaku do homa), huahapkon songon na pagolpahon do ia on ase ulang tarlopus parhuan-huannami. Ai ma ase huhorom do, huappogi parsahap pakon pangulahku, hassi pe namin soppat do ipasandei botou on uluni hu abaraku sanggah i kereta-api laho mulak, dobni tarpodom ma ia sandei hu abaraku.

Ongga do homa sanggah na i Jakarta in ahu, ayak uhurhu hu bani sada anakboru, huan-huan samah namaposo na rap marlajar manortor, tortor Simalungun. Boru Sinaga do namin, boru ni partuanon na susur hun Rumah Bolon Tanoh Jawa, na mararti sibiak besanku. Diatei ma lang saud hupapongkut (tarlobih halani huidah lang tarjai uhurni). Pori hupapongkut, ra ma hona hata humbani sindohorhu, halani sibiak besanku do boru Sinaga on...."

Dear Tulang Mansen, untuk bercerita seperti kutipkan di atas, saya membayangkan dibutuhkan keberanian yang luar biasa. Tidak semua orang bisa. Dan tidak semua orang bisa menuangkannya dalam tulisan. Saya berdoa, semoga tulisan2 ini dibaca oleh sebanyak mungkin orang Simalungun. Bernilai dan Membangun.Tetapi pada saat yang sama, memberi kehangatan dan tuntunan. Terus lah menulis Tulang.

NB: apakah tidak sebaiknya tiap sub-judul ditampilkan dalam satu posting tersendiri? Kalau dalam bentuk buku riel, memang tidak melelahkan membaca tulisan sepanjang ini. Tapi karena disajikan di blog, agak kepanjangan, Tulang. Ini cuma saran.
Tabik,
Eben

6:56 PM  
Blogger Unknown said...

Malas Tumang Do Uhur...Mambasahon Gurat Gurat Ni Tangan nasiam On Tulang....Namin Roh Megah ni ma hanami Namaposo ni Simalungun Patunggungkon Pasal Bahasa,Adat,Inggou Pakon Ahap Ni Simalungun....Andohar Ma tene

2:48 AM  
Blogger Unknown said...

Au Sada Namaposo Ni Simalungun Na Mabasar I Tongah Tongah Ni Halak Simbalog Hansi Pe Marhuta Do Hanami I Talun Simalungun...Sasitongni Op Ondi(4generasi iatas hu) do Simada Talun/ Sipukkah Huta I Huta Nami Ai, Sedo Halani Seng marAhap,Makhorjahon Adat Simalungun Tapi Tapi Sasitongni Anggo Hupardiatei hu pudiani ari on Anggo Halak Simalungun hape Sifat Ni Gattih Terbuka Pakon Makhargahon Jolma Hassi Sipata Halak Simbalog On Memaksahon Anjaha Patunggunghon Adat Ni Pakon Kebiasaan Ni I Huta Ni Simada Talun....Artini Ijia Halak Simalungun/ Op Onde Halak Na Berjiwa Besar,Pakon Sangat Menghargai Org Lain...Hassi Dob ni Piga Piga Sundut Hupudini.I Salah Artikan Halak Simbalog Habujuran Ni Op Onde..Jadi Hurang Lobih Ni On Ma Nagabe Pergumulan/realita Ni Halak Simalungun I Tanoh Habonaran Do Bona.Tarlobih Ma Ai I Huta Nami Nagori Jorlang Hataran... Halani ai Eta Hita Patunggunghon Simalungun I Pukkah Humbani Diri ta bei Marhitei Ahap,Budaya,Bahasa Pakon Na legan Na Domu Hujia..Salam Humbani Hami Generasi Muda I Tano Parlajangan On Horas

3:11 AM  
Blogger Unknown said...

Gimanaini

11:16 AM  

Post a Comment

<< Home